Tiyatro bazen devasa salonlarda, göz kamaştırıcı dekorların ve teknolojik şovların içinde kendini gösterir. Lakin bazen de bütün bu yüklerden kurtulmak ister; en yalın hâline dönüp sokağa iner, meydanlarda, parklarda, hatta bir fabrikanın kapısında seyircisiyle buluşur. Jerzy Grotowski’nin “Yoksul Tiyatro” anlayışının akabinde, sokağa çıkmayı yine hatırladığımız günlerde sıra Sokak Tiyatrosu ve Ezilenlerin Tiyatrosu’na geldi. Bugün kamusal alandaki tiyatroyu anlamaya çalışalım.
Sokak tiyatrosu, klâsik tiyatro yerlerinin dışında, kamusal alanlarda ortaya çıkan ve direkt halkla etkileşime giren bir tiyatro biçimidir. Seyirci ile oyuncu ortasındaki hudutların bulanıklaştığı, hatta kimi vakit ortadan kalktığı bu tiyatro tipi, tarihî süreçte toplumsal muhalefetin ve politik direnişin kıymetli araçlarından biri olmuştur. Bilhassa Augusto Boal’ın geliştirdiği Ezilenlerin Tiyatrosu yaklaşımı, sokak tiyatrosunu sadece bir cümbüş ya da estetik faaliyet olmaktan çıkararak, toplumsal şuur yaratma ve değişim sağlama aracı olarak tanımlar.
Sokak tiyatrosu aslında tiyatronun tarihi kadar eskidir. Lakin çağdaş manada politik bir araç olarak yine doğuşu, 1917 Ekim Devrimi’nden sonra gerçekleşir. Personellere ihtilali anlatmak, kitleleri harekete geçirmek için meydanlar birer sahneye dönüştürülür.
Politik eksenli tiyatroda başlangıçta “ne söylendiği” değerlidir; “nasıl söylendiği”ne dair estetik korkular geri plandadır. Lakin vakitle biçimsel arayışlar artar, vücut ve lisan kullanımı üzerine teknik çalışmalar yapılmaya başlanır. Kolektif üretim içindeki kümeler, kolay taşınıp kurulabilen dekor, kostüm ve aksesuarlar kullanır. Ayrıyeten tiyatro binalarının dışında her alanı sahneye dönüştüren bu takımların, muhtemel polis baskınlarından süratlice uzaklaşabilmek üzere pratik meseleleri da vardır.
1968 öğrenci hareketleri sokak tiyatrosu açısından bir dönüm noktasıdır. Bu yıllarda tiyatro, sırf bir sahne faaliyeti olmaktan çıkar; halkla iç içe, direkt iştiraki teşvik eden bir politik araç haline gelir. ABD’de feminist tiyatro sokaklarda görünürlük kazanır; bayanların tecrübelerini sahneye taşıyarak politik ve akademik meşruiyet elde eder. Alternatif tiyatronun seyircileri savaş tersleri, siyahiler, feministler, hippiler, eşcinseller yani toplumun azınlıkta kalan bölümleridir. Hasebiyle sahnelenen hususlar da bu kümelerin talepleri ve hakları etrafında şekillenir. Seyirci artık sırf izleyici değil, oyunun bir modülüdür.
Türkiye’de 1960’lar, tiyatroda toplumsal gerçekçilik ve politik hassaslığın öne çıktığı yıllardır. Genç Oyuncular, Brecht’in epik tiyatro anlayışını benimseyerek personel sınıfına yönelik oyunlar sahneler. Ankara Sanat Tiyatrosu (AST), Mehmet Akan ve Rutkay Aziz üzere isimlerle emekçi ve köylüye ulaşmak için turneler düzenler. 1968 gençlik hareketleriyle birlikte, üniversite toplulukları da sokaklara çıkar; fabrika önlerinde, meydanlarda, mitinglerde kısa politik skeçler oynanır.
1970’lerde Brezilya’da Augusto Boal’ın öncülüğünde Ezilenlerin Tiyatrosu doğar. Bu yaklaşım, sahne-seyirci ayrımını forum tiyatro ve görünmez tiyatro üzere tekniklerle kaldırmaya çalışır.
Forum tiyatroda seyirciler şuurlu olarak oyuna katılır. Beğenmedikleri anlarda oyunu durdurup kendi tahlil tekliflerini sahneye taşırlar. Bu süreçte sistemi sağlayan, krizleri yöneten lakin karar vermeyen bir “joker” vardır. Maksat, ezenin yerine geçmek değil; ezilenin meselelerini görünür kılmak ve farklı tahlil yollarını denemektir. Oyun seyircinin doğaçlamalarıyla her keresinde tekrar kurulur.
Boal’ın geliştirdiği görünmez tiyatroda ise seyirciler farkında olmadan oyunun bir kesimi haline gelir. Kamusal alanlarda gerçekleştirilen bu performanslar, seyirciyi direkt toplumsal sıkıntılarla yüzleştirir ve reaksiyon vermeye teşvik eder. Evvelce konusu belirlenmiş ancak doğaçlamaya açık bu oyunlarda, çelişkiler görünür kılınmaya çalışılır. Burada seyirciye oyunun bir kesimi olduğu asla söylenmez. Profesyonel oyuncularla, titizlikle hazırlanmış dramaturgiyle sahnelenir. Bir kafede, otobüste ya da parkta apansız karşınıza çıkabilir ve bunun bir tiyatro oyunu olduğunu fark etmeyebilirsiniz.
Sokak tiyatrosunun en büyük gücü, seyirciyle kurduğu direkt ilişkidedir. Seyirci pasif değil; oyunun ortağı, hatta dönüştürücüsüdür. Boal’a nazaran oyun her yerde, her vakit ve herkes tarafından oynanabilir. Böylelikle tiyatro sırf bir sanat kısmı olmaktan çıkar, toplumsal farkındalığın ve direnişin lisanı haline gelir.
Bugün Latin Amerika’da hâlâ Boal’in metotlarıyla gerçekleştirilen sokak performansları eşitsizliklere ve otoriterliğe karşı halkın sesini yükseltmektedir. Avrupa’da iklim aktivistleri tiyatroyu protesto biçimine dönüştürmektedir. Dünyanın her yerinde, büyük salonların ihtişamına meydan okuyan küçük, samimi ve politik sahneler kurulmaktadır.
12 Eylül 1980 darbesi, politik tiyatroyu da derinden tesirler. Sokak tiyatrosu yasaklanır, birçok topluluk kapatılır. Fakat bu baskı, sanatkarları alternatif ve görünmez biçimlere yöneltir. Üniversite tiyatroları, amatör kümeler ve sendikal etkinlikler küçük forum ve skeçlerle politik ileti vermeye devam eder. Boal’ın Ezilenlerin Tiyatrosu formülü 1980’lerin sonuna hakikat Türkiye’de tanınmaya başlar. Üniversite toplulukları, alternatif kümeler ve sivil toplum kuruluşları aracılığıyla gelişir.
Diyarbakır’da TANDEM Project kapsamında gerçekleştirilen “March Claiming the Public Space” gösterisi, kamusal alanın sanatsal müdahale ile nasıl dönüştürülebileceğinin kıymetli bir örneğidir. Antakya Bedesten Festivali’ndeki “Sırtımdaki Ülke” performansı ise göç, kimlik ve aidiyet temalarını işleyen çarpıcı bir sokak tiyatrosu örneğidir. Tiyatro Boğaziçi, forum tiyatroyu uygulayan en değerli topluluklardan biridir. Bayan meseleleri, emekçi hakları, göç ve gençlik üzerine forum oyunları sahneler. Yeryüzü Tiyatrosu da Boal’ın metodunu benimseyerek toplumsal hareketler içinde yer alır. Feminist hareket, insan hakları dernekleri ve gençlik örgütleri forum tiyatroyu, ezilenlerin kendi tecrübelerini sahneye taşıdıkları bir araç olarak kullanır.
Türkiye’de sokak tiyatrosunun tekrar yükselişe geçtiği en değerli kırılma noktası 2013 Seyahat Direnişi’dir. Bu süreçte meydanlarda ve parklarda doğaçlama performanslar, forum tiyatroları ve interaktif şovlar yapılır. Bağımsız genç kolektifler, sokak tiyatrosunu günümüz politik ve kültürel sıkıntılarına uyarlayarak sürdürmektedir. Üniversiteler ve sivil toplum kuruluşları, toplumsal cinsiyet, göçmen hakları, etraf hareketi üzere alanlarda forum tiyatroyu pedagojik bir araç olarak kullanmaya devam etmektedir.
Baskı devirlerinde sanat yoluyla topluma çıkış yolları göstermek sanatkarın doğal refleksidir. Burada andığımız sanatkarlar sadece dünyaca bilinen ustalar değil, Türkiye’de kendi alanlarında üretkenlik gösteren sanatkarlardır. Onlar da varlıklarını, ürettikleriyle göstereceklerdir.
Umudun tükenmemesi gerektiğini, her devrin bir sonu olduğunu, baskıların akabinde özgürlüklerin geleceğini hatırlayalım. Boal’ın şu kelamını anımsayalım: “Belki de tiyatro kendi içinde devrimci değildir; fakat hiç kuşku yok ki tiyatro bir ihtilal provasıdır.”
İyi pazarlar.
