“Beni hor görme gardaşım
Sen altınsın, ben tunç muyum?
Aynı vardan var olmuşuz
Sen gümüşsün, ben sac mıyım? “
Aşık Veysel Şatıroğlu
“Milli Birlik ve Beraberlik Çalışması” isimli rapor, Alevi toplumunda büyük tartışmalara yol açtı. Rapor, Alevilerin tarihi duruşunu ve aktüel taleplerini göz arkası ediyor.
Saray’ın Alevi toplumunun problemlerine tahlil getirme argümanıyla hazırladığı bu rapor, Aleviler tarafından “asimilasyon” ve “devlet kontrolü” projesi olarak kıymetlendirilerek sert bir lisanla eleştiriliyor. Aleviler, rapordaki tekliflerin, meselelere gerçekçi tahliller sunmaktan çok, Alevi inancını ve kimliğini dönüştürmeyi amaçladığını söz ediyor.
Tarihsel Art Plan: Devlet-Alevi İlgisinin Kısa Bir Analizi
Selçuklu ve Osmanlı İmparatorluğu’ndan bu yana merkezi otoriteler Alevi toplumuyla, tansiyonlu bir ilgi içinde olmuştur. 13. Yüzyılda Babai Ayaklanması’yla başlayan süreç, 16. yüzyıldaki Çaldıran Savaşı sonrası Aleviler, Siyasal İslamcı, Selefi, Sünni-devletçi anlayışların maksadı haline gelmiş, katliamlara ve baskıya maruz kalmıştır. Cumhuriyet periyodu ise Alevi toplumu için karmaşık bir süreç olmuştur.
Cumhuriyet Devri’nin birinci yıllarında çıkarılan “Tekke ve Zaviyelerin Kapatılması” kanunu, farklı inanç kümelerini farklı biçimlerde etkiledi. Selefi-Sünni tarikatlar, varlıklarını mescitlerde ve öteki Sünni ibadethanelerde gizlice sürdürerek bu kanundan fazla etkilenmedi.
Ancak bu yasa, Aleviler için çok daha yıkıcı oldu. Dergahlarının ve inanç merkezlerinin kapanmasıyla, Alevi inancının merkezi olan Ocak Sistemi zayıflamaya başladı ve kurumsal yapısı ziyan gördü. Bu durum, Alevi kimliğinin ve inanç transferinin sürdürülmesini zorlaştırdı.
Devletin tek din-tek mezhep (Selefi-Sünni-Hanefi İslam) merkezli siyasetleri, Alevilerin inançlarını serbestçe yaşama ve kurumsallaşma gayretlerinin önünde daima bir mani olmuştur. Zarurî din dersleriyle eğitim kurumları ve Diyanet İşleri Başkanlığı gibi bir fetva kurumu ile yalnızca Sünni topluma hizmet etmesi ve cemevlerine ibadethane statüsünün tanınmaması değerli ölçüde asimilasyonu hızlandırmıştır.
Raporda öne çıkan ve Alevi toplumu tarafından eleştirilen ana başlıklar şunlardır:
Alevi-Bektaşi İnanç Başkanlığı’nın Kurulması: Raporun en tartışmalı önerisi, Diyanet’e misal bir biçimde cumhurbaşkanlığına bağlı, özerk bütçeli bir “Alevi-Bektaşi İnanç Başkanlığı” kurulmasıdır.
Aleviler, kurulması planlanan bu başkanlığı Aleviliği devlet denetimine alma, inanç liderlerini (Dedeler) maaşlı memur yapma ve Alevi inancının özerkliğini yok etme teşebbüsü olarak görmektedir.
Cemevlerinin Statüsü ve İbadete Müdahale: Raporda cemevlerinin ibadethane statüsü yerine, bu yeni kurulacak başkanlığa devredilmesi ve yönetmeliklerle düzenlenmesi önerilmektedir.
Aleviler, cemevlerinin zati birer ibadethane olduğunu ve yasal statülerinin tanınmasını talep etmektedir. Mevcut düzenlemenin, cemevlerinin idari ve mali denetimini devlete devretme gayesi taşıdığı ve bu durumun Alevi ibadet ve inanç pratiklerine direkt müdahale manasına geldiği belirtilmektedir.
“Yüzyıllık Helalleşme” Sözü: Raporda kullanılan “yüzyıllık helalleşme” tabiri, Alevilere yönelik zulmü yalnızca cumhuriyet periyoduna indirgemek olarak yorumlanmıştır.
Alevi toplumu, zulmün yalnızca son yüz yıla değil, Selçuklu’dan başlayarak, Osmanlı devrine ve bilhassa 16. yüzyıla kadar uzanan esaslı bir geçmişi olduğunu bilmektedir. Bu tabirin, tarihin çarpıtılması ve gerçek bir yüzleşmenin önüne geçme hedefi taşıdığı savunulmaktadır. Helalleşme, tüm tarihî zulmün devlet tarafından tanınmasını gerektirir.
Kamuda Ayrımcılık ve Nefret Kabahatleri: Raporda kamudaki ayrımcılığın ve nefret hatalarının yeni yasal düzenlemelerle çözülmesi gerektiği belirtilmektedir.
Aleviler, mevcut maddelerin (Anayasa Husus 10, Türk Ceza Kanunu vb.) aslında ayrımcılığı ve nefret cürümlerini kabahat saydığını tabir etmektedir. Sorunun maddelerden değil, mevcut iktidarın bu kanunları uygulamamasından kaynaklandığına dikkat çekilmektedir. Aleviler, kendilerine özel bir yasa değil, liyakat asıllı ve ayrımcılığa karşı hassas bir devlet idaresi talep etmektedir.
Alternatif Tahlil Teklifleri:
Alevi toplumu, “sadaka siyaseti” olarak isimlendirdiği ve devlete bağımlılığı artıran teklifleri reddederek, Anayasal eşit yurttaşlık prensibine dayanan, esaslı ve kalıcı tahlillerden yanadır.
Cemevlerine Yasal İbadethane Statüsü ve Hukukî Uğraş: Alevilerin en temel talebi, cemevlerinin Diyanet İşleri Başkanlığı’ndan bağımsız, resmi bir ibadethane olarak tanınmasıdır.
23 yıllık AKP iktidarı boyunca Yargıtay ve Anayasa Mahkemesi’nin yanı sıra, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin cemevleri lehine aldığı kararlar uygulanmadı. İktidar, bu kararları tanımayarak hukuksal bir ketumluk sergiledi.
2022 yılında Kültür ve Turizm Bakanlığı bünyesinde kurulan “Alevi Bektaşi Kültür ve Cemevi Başkanlığı” ile göz boyama uğraşı olarak görülen bu teşebbüs, Alevi toplumu tarafından bir asimilasyon merkezi olarak değerlendirildiği için kabul görmedi.
Zorunlu Din Dersleri ve Alevilerin Talepleri: 12 Eylül faşist darbesi sonrası Anayasa’ya eklenen zorunlu din dersleri, Vehhabi-Selefi bir içerik taşımaktadır ve Alevi çocukları üzerinde asimilasyona neden olmaktadır. Bu nedenle, Aleviler bu derslerin büsbütün kaldırılmasını yahut seçmeli hale getirilmesini talep ediyor.
Aleviler, zarurî din dersleri yerine, tüm inanç ve felsefi fikirlere eşit uzaklıkta yaklaşan yeni bir ders içeriği oluşturulmasını savunuyor. Bu talep, Türkiye’deki tüm yurttaşların inanç özgürlüğünü ve eşitliğini sağlamaya yönelik bir adım olarak değerlendirilmelidir.
Kamuda Eşitlik ve Liyakat
Kamuda ve eğitimde Alevilere yönelik ayrımcılık maddelerden değil, siyasi iktidarların uygulamalardan kaynaklanmaktadır. Bu nedenle, tüm yurttaşlara yönelik, liyakat aslına dayalı ve ayrımcılık içermeyen bir yaklaşım benimsenmelidir. Bu, Alevilerin de kamuda eşit fırsatlara erişimini sağlayacaktır.
Cemevlerinin İdaresi ve Özerkliği: Cemevlerinin idaresinin, Alevi inanç liderlerinin (dedeler) yönetimine bırakılarak, devletten bağımsız bir yapıya kavuşturulmalıdır. Bu cemevlerinin, mevcut sisteminde olduğu üzere, bağışlar ve kendi gelirleriyle finanse edilen, vergiden muaf ve özerk bir yapıya sahip olmalıdır.
Günümüzde cemevlerini yöneten Alevi Bektaşi Federasyonu, Pir Sultan Abdal Dernekleri, Alevi Vakıflar Federasyonu ve Alevi Kültür Dernekleri üzere demokratik kitle örgütlerinin bu vazifeden çekilmesi ve cemevlerinin idaresinin asli ögelere, yani Ocak Dedelerine devredilmesi acil bir misyondur.
‘Alevi İnanç Konseyi’ Oluşturulması: İnanç liderlerinin (Pir-Mürşid-Rehber) bir ortaya gelerek oluşturduğu Anadolu Alevi Ocak Sistemi güçlendirilerek, dedelerin atanmasından, inançsal mevzularının belirlenmesine kadar tüm alanlarda kararlar alan bir ‘Alevi İnanç Konseyi’ kurumalıdır. Bu kurul, devletin atama yetkisini büsbütün ortadan kaldıracaktır.
“İmam Hatip” Gibisi Okul ve Alevilerin Kaygıları: Raporda yer alan “imam hatip” gibisi bir okulda Alevi Dedelerinin yetiştirilmesi önerisi, Aleviler tarafından asimilasyon projesi olarak bedellendirilmektedir. Bu durum, pek çok soruyu beraberinde getiriyor:
- Bu okullardan “Alevi imamlar” mı mezun olacak, yoksa sadece Anadolu Alevi Ocaklarına mensup bireylere mi eğitim verilecek?
- Bu okullara kabul edilecek öğrenciler hangi kriterlere nazaran seçilecek?
- Herkesin bu okullara kayıt olup “Dede” olarak yetişmesi mümkün müdür?
Alevilikte Dedelik, Ocak sistemine dayalı olarak nesilden jenerasyona aktarılan bir inanç önderliğidir. Alevi toplumu, bu yapıya dışarıdan müdahale edilmesini kendi inanç ve kimliklerine bir tehdit olarak görüyor.
Alevi Toplumunun Diyanet Talebi: Alevi toplumunun talebi, sırf kendilerine özel bir ‘Diyanet’ kurulması değil, devletin tüm inançlara eşit arada durmasıdır.
Aleviler, devletin herhangi bir dini kurumu finanse etmediği yahut desteklemediği özerk bir sistemin hayata geçirilmesi gerektiğini savunuyor.
Tarihle Yüzleşme ve Helalleşme: Alevi tarihinde dönüm noktası olan 1240 Babai Ayaklanması, 1514 Çaldıran Savaşı, Kahramanmaraş ve Çorum Katliamları üzere olayların resmi tarih yazımında hak ettiği yeri alması ve yaşanan bu acılar devlet tarafından kabul edilmelidir. Bu uygulandığında büyük ölçüde toplumsal barışa hizmet edecektir.
Gerçek bir helalleşme, lakin bu üzere olayların tüm gerçekliğiyle kabul edilmesi ve ortaya konulmasıyla mümkündür. Bu bağlamda, eğitim müfredatına da bu hususlarda yanlışsız bilgilerin eklenmelidir.
Bu teklifler, Aleviliğin tarihî ve inançsal kökleriyle uyumlu bir halde, Alevi toplumunun devletle olan alakasını bir baskı ve kontrol ilgisi olmaktan çıkarıp, eşitlik ve hürmet temelinde tekrar inşa etme vizyonunu yansıtır.
Alevi toplumunun asıl uğraşı, siyasi iktidarların günlük siyasetlerine araç olmaktan çok, laik, demokratik ve eşitlikçi bir Türkiye’nin inşasına katkı sağlamaktır.
Lakin Saray’dan gelen ‘Alevi Raporu’nun asimilasyon hedefiyle hazırlandığı ve toplumsal birliğe değil, bölücülüğe hizmet edeceği gün üzere ortadadır.
