Bertolt Brecht’in yaşamı ve tiyatro anlayışı (I. Bölüm)

Yazın gelmesiyle kapalı salonlardan açık havaya, şenliklere kayan tiyatro ömründe dönem boyunca seyretmeye fırsat bulamadığınız oyunları tamamlama bahtınız devam ediyor olacak. Bu köşe aracılığıyla listenize aldığınız oyunlar, tatilde her an karşınıza çıkabilir, radarlarınızı açık tutun derim. Bu hafta yeni bir oyun yerine, bayram öncesi kelam verdiğim, epik tiyatronun kurucusu Bertolt Brecht’in hayatından bahsedeceğim. Şayet lafı çok uzatırsam ki bundan kuşkum yok, diğer bir hafta da onun tiyatro teorisinden hasbihâl ederiz.

Hatırlarsanız Brecht, politik tiyatro kavramının kurucusu Erwin Piscator’un öğrencisiydi. Oyun yazarı, tiyatro yönetmeni ve kuramcısı olan Brecht 20. yüzyıl tiyatrosunun öncü isimlerinden olup, Aristotelesçi olmayan bir anlayışla tiyatro alışkanlıklarını yıkarak siyasal, maddeci tiyatronun önde gelen temsilcilerinden biri haline gelmiştir. Artık bu cümle sizi korkutup kaçırmasın. Aristoteles’e nazaran sanat taklit ile temaslıdır ve taklit sanatlarının en kıymetlisi tragedyadır. Brecht buna karşıdır. 1898 yılında Almanya’da doğan sanatçı 1917 yılında Münih’e tıp okumaya sarfiyat, lakin okulun şimdi başlarındayken devam etmekte olan Birinci Dünya Savaşı nedeniyle askere alınır. Augsburg’daki askeri hastanede sıhhat vazifelisi olur. Ömrü boyunca geri adım atmadığı savaş aksiliği unsuru, hayatının bu devrinde tanıklık ettiği savaşın yıkıcılığı, sefalet ve vefatlarından köken alır.

Bertolt Brecht

Brecht, bilim çağının tiyatrosu diye tanımlandığı epik diyalektik tiyatronun kurucusudur. Epik tiyatro insan münasebetlerinin nedenselliğiyle uğraşır ve gerçek olarak sunulana kuşkuyla, sorularla, farklı bakış açılarıyla tekrar düşünülmesinin gerekliliğini savunur. Yani dramatik tiyatroda sahnede gördükleriyle özdeşlik kurarak, gördüklerini onaylayan seyircinin yerine karşı telaffuzlar geliştiren farklı seyirciyi amaçlar. Sahneyi büyülü bir alan olarak gören seyirciyi nasıl dönüştürdüğünün tekniklerinden sonraki haftalarda bahsedeceğim üzere duruyor.

Brecht birinci oyunu olan Baal’i 1918 yılında, savaşın sonunda kaleme alır. Tiyatro tenkitleri muharrir. Tiyatronun ustalarından Anton Pavloviç Çehov’un bilakis Brecht tıp eğitimini tamamlayamaz. Bu iki tiyatro insanına duyduğum ayrıcalıklı sevgi ve hürmet tahminen de meslektaşlıktan gelen öteki bir kan çekimidir. 1922 yılında Gece Yarısı Trampet Sesleri isimli oyununu muharrir ve sahneye koyar. Bu oyun ona birinci mükafatını getirir. Alman Komünist Parti üyesi olan Piscator’dan farklı olarak Brecht rastgele siyasal bir partiye üye olmasa da politik tutumu sürekli işinin belirleyicisidir.

Brecht’e tanınırlık getiren oyunu 1928 yılında yazdığı Üç Kuruşluk Opera’dır. Bestelerini Kurt Weill’ın yaptığı oyunun muvaffakiyetinde bu müziklerin de tesiri büyük olur. Brecht’in birebir vakitte direktörlüğünü üstlendiği bu eser Almanya’nın ünlü Schiffbauerdamm Tiyatrosu’nun açılış oyunu olarak seçilir. Yapıtta toplumsal eleştiriyi kıvrak, sevinçli, canlı ve hareketli bir kurguda sunan Brecht, burjuva sınıfının ömrünün aksaklıklarına değinir lakin düşündüklerini direkt söylemez, toplum katmanları ortasındaki münasebetler ağını, asosyal kümeler aracılığıyla yansıtır.

Brecht, Büyük Buhranın sebep olduğu ekonomik ve toplumsal sorunların Marksizmle üstesinden gelineceğine olan inancıyla öğretici oyunlar müellif. Kuru, kışkırtıcı, akılcı bir üslubu benimser ve soyut bir lisan kullanmaya başlar. Siyasal tavrını netleştirmesiyle, yazdığı oyunlardaki soyut dünyalar kaybolur.

1933 yılında Alman Parlamentosu’ndaki yangınla birlikte ki bu yangının planlayıcılarının kimler olduğu ve sonuçlarının kime yaradığı aşikardır, Hitler’in öbür partileri kapatması ve faşizmini ortaya koyması üzerine Brecht ülkesini terk eder. Faşizmin ayak sesleri benzeri şablonları takip eder. Bundan sonra hayatı çeşitli ülkelerde geçen Brecht şiirler, oyunlar muharrir. Almanya’dan ayrıldıktan sonra İsviçre, Danimarka ve Moskova’da kalır. Amerika, Almanya’ya geri dönmeden evvelki son durağıdır. 1947’de İkinci Kızıl Panik olarak bilinen McCharthy soruşturmalarında, Arthur Miller ve birçok sanatkarın sorgulanması ve tutuklanması sırasında Komünist Parti’yle ilgileri konusunda sorgulanır. Dikkatli okurlarım bu soruşturmaları ve muharrir Miller’i, Cadı Kazanı oyunundan hatırlayacaklardır.

Brecht yazılarında da oyunlarında da kullandığı tersliklerle, alıcısında yabancılaşma denen yadırgatma tesirini muvaffakiyetle kullanır. Oyunlarında devrin politik zorlukları aktif olur. Hitler rejimini kıyasıya eleştirdiği politik oyunları, Tak-Tik, Hitler Rejiminin Kaygı ve Sefaleti, Arturo Ui’nin Engellenebilir Yükselişi’dir. Cüret Ana ve Çocukları isimli oyununu 1938 yılında tamamlar. Savaşın tek kazananının büyük sermayeler olduğunun aykırı bakış açısıyla anlatıldığı bu oyunun akabinde birebir tarihte Danimarka’da yazdığı Galileo Galilei’de ise bilim beşerinin kendisine uygulanan baskılar karşısındaki direnişini mevzu edinmiştir. Bu oyunun ikinci versiyonu Hiroşima’ya atom bombasının atıldığı tarihin sonrasına denk gelir ve artık müellifin tartışmak istediği husus, ne kıymetine olursa olsun bilimi övmek değil, bilim beşerinin dünyaya duyduğu sorumluluğu tartışmaktır.

Sezuan’ın Düzgün İnsanı isimli oyununda, nizam içinde yaşarken uygun ve onurlu bir insan olmanın mümkün olamayacağından bahseder. Oyunun sonunu tamamlamayarak, seyirciye sorular sorabilmesi için boşluklar bırakmaya başlar. 1943 yılında yazdığı Şvayk Hitler’e Karşı isimli oyun ise bir direniş öyküsüdür.

Brecht’in kuramcısı olduğu tiyatro anlayışı içinde Kafkas Tebeşir Dairesi’in çok kıymetli bir yeri vardır. Amerika yıllarında yazdığı bu oyunda Brecht, bir mülkün tapusuna sahip kişinin mi yoksa onu işleyenin mi hakkı olduğu sorusunu sorar. Mülkiyet hakkı konusunu annelik üzerinden de tartışmaya açar: ‘‘Bir çocuk, doğuranın mıdır, ona bakanın mıdır?’’

Brecht sürgün yıllarını çok verimli geçirir ve artık yeni tiyatro kuramı üzerine çalışmalara başlar. Marksizmi benimser. Bu ideolojiyle tiyatrosunun temelini oluşturur. Burjuva tiyatrosu olarak gördüğü Batı tiyatrosunun anlatı yollarını yıkarak, epik diyalektik tiyatro kavramıyla proletaryanın yani artık yitirdiğimiz emekçi sınıfının bilinçlenmesini ve sahnede gördüklerini sorgulayabilmesini hedefler. Marx’ın telaffuzlarını çok önemser. Nasıl ki ömür değiştirilebilirse sanatın da bu gerçeği görmezden gelemeyeceğini söyler.

Sanat ideolojik bir silah olarak burjuvazi tarafından ağır bir biçimde kullanılırken bunun proletarya lehine çevrilmesi lakin bir ihtilalle mümkündür. Brecht bu görüşü doğrultusunda “işçi tiyatrosu” yoluyla toplumsal sınıf tartışmalarında şuurlu kitleler inşa etmek için çalışmıştır.

Burada bu haftayı bitiriyorum. Halk TV’nin internet gazetesi aracılığıyla bu köşeden buluştuğumuz pahalı okurları ile dilerim haftaya kaldığımız yerden devam edebiliyor olurum. Basın özgürlüğü, hakların ve halkların özgürlüğünün koruyucusudur. Uygun hafta sonları.