Ülkede olanlara ne diyorsunuz? Ben de emsal şeyler diyorum. Hukuk 101, iktisat 101, siyaset 101, sıhhat 101 ülkesinde yaşamak oldukça sıkıntı. Profesyoneli olmamamıza karşın, farklı alanlardaki üniversitelerde, giriş derslerinde okutulan bilgileri öğrenmek durumundayız. Olağan hocaların yeterliliği kadar öğreniyoruz. Ya da ne kadar öğrenmemiz isteniyorsa o kadar. Bu 101 giriş derslerinin imtihanları ise erken, geç, birdenbire, tahminen bir vakitte önümüze konan sandıklarda ve daima sınıfta kalıyoruz.
Ben okuyucularımı tiyatro başta olmak üzere sahne ve görsel sanatlarda 101 in ötesine taşımanın gururuyla, gündeme okuma müddetince orta verdiriyorum. Size Bertolt Brecht’i sevdiğimi söylemiştim. Müsaadenizle son sefer bu haftayı da ona ve epik tiyatro kuramının ayrıntılarına ayırdım.
Brecht’in yaşadığı 1900’lerin birinci çeyreği ve sonrası, tiyatroda farklı telaffuzlara muhtaçlık duyulan bir periyottu. Fikirde ve metinde oluşan bu yeniliğin sahnede anlatımı için de alışkanlıkların dışına çıkmak gerekiyordu. Yani öz değişikliği, biçim değişimini kaçınılmaz kılmıştı.
Brecht’in eleştirdiği hislerin ön planda olduğu burjuva tiyatrosu seyircisini büyüler. Seyirciden sahne üzerinden aktarılanları, bu büyünün tesirinde, sorgusuz sualsiz kabul etmesi beklenir. Seyirci sahnedeki karakterlerle ya da olaylarla özdeşlik kurarak katarsis yani arınma yaşar. Halbuki yeni anlayışta seyirciden istenen, düşünmesi, sorması ve ‘‘kahramanın yerinde ben olsam ne yapardım?’’ diye fikir üretmesidir. Halkın düşünme işi tarihin her periyodunda çok değerli. Hiç tükenmeyen gereksinim. Düşünsenize. Olanları düşünün yani.
Brecht, oyuncusunu ve seyircisini his tiyatrosundan tenkit tiyatrosuna çıkartmayı sahnede kullandığı yabancılaştırma tekniği ile sağlar. Seyircinin sahnedeki olay ya da karakterle özdeşlik kurmasının önüne geçen bu teknik, seyirci soru sormaya ve tahlil üretmeye iter. Sahnede yaratılan illüzyonun bozulmasını sağlayan yabancılaştırma Brecht’in ismiyle özdeşleşmiştir. Brecht’e kadar seyircide hayranlık kadar kaygı, acıma hisleri uyanması gerektiğini savunan Aristoteles de dahil olmak üzere tiyatro, insanları yanılsamanın gücüne inandırmışken işler değişir.
Tiyatroda kurgu, düğüm, merak, tansiyon üzere öğeler seyirciyi sahneye bağlar. Ayrıyeten dekor, ışık, kostüm, müzik, ince ayrıntılar da sahne üzerindeki atmosferi tamamlayarak seyirciye kurgusal bir gerçeklik sunar. Brecht bundan etkilenen seyircinin oyunun sonunda boşuna bir rahatlama hissi yaşamasını yani katarsisini ziyan olarak görür ve ayıplar. Biz de gazetecilik misyonunu yaparken insanların mahpusa atılmalarını, yargılama süreçlerinin cezalandırma aracı olarak kullanılmasını, özgür basının susturulmasını ayıplıyoruz. Pardon Brecht diyordum, ona nazaran dramatik tiyatro anlayışında katarsis anı arındırıcı olsa da düzeltici değildir, seyircide kalıcı izler bırakmaz. Epik tiyatro bu büyülenmeyi bozmaya odaklanır. Yazı, müzik, oyuncu üzere sahnedeki her türlü ögesi kullanarak, seyirciyi oyundan koparacak yabancılaşma efektlerini üretir. Seyirciyi salona, oyun izlediği bilgisine geri döndürür.
