Canım okur, size bir soru: “Son periyotta yaşadıklarımız, şahit olduklarımız ya da öğrendiklerimiz bir tiyatro metni olarak önümüze gelseydi, buna absürt mü derdiniz, trajikomik mi?” Trajedisi mağdur edilen halka; güldürüsü ise iktidara ve onun imtihanından, e-imzasından, diplomasından faydalananlara ilişkin olan bu aktüel öykülerde yandaşın takımları, trolleri, atanamayanların ve iddianamesi yazılmamış tutukluların çenesi yorgun düşürmeye devam ediyor. Gündemin acayipliklerinden ilham alarak size absürt tiyatrodan bahsetmek istiyorum. Daha evvel Kel Diva oyunu vesilesiyle kısa da olsa absürt tiyatrodan konuşmuştuk. Artık biraz derinleşip, evvel “uyumsuz tiyatro” olarak da isimlendirilen absürt tiyatroyu zarurî kılan dünyanın toplumsal ve politik iklimine bakalım.
20. yüzyılın ikinci yarısı, yeni tiyatro arayışları için verimli bir devir olmuştur. Bu süreçte, politik tiyatronun doğuş motivasyonlarıyla ortak yanları olan fakat ondan farklılıklar barındıran yeni tiyatro anlayışları arka arda sahnelenmiştir. Bu yeniliklerin tümü, çağın gerekliliklerinden doğmuş, çağın imkanlarını da kullanmıştır.
İkinci Dünya Savaşı’na ve birçok toplumsal olaya tanıklık eden beşerler, dine ve devlet sistemine olan inançlarını yitirmiştir. Peş peşe iki dünya savaşı görmüş; milyonlarca insanın öldürülmesine, sakat kalmasına, soykırımlara, yoksulluğa, yıkıma tanıklık, hatta iştirak etmiş toplumlar, ömrün ve hareketlerin fonksiyonsuz olduğu kanaatine varmışlardır. Onlara nazaran sıradan ve tekrarlanan ömür hali, ümitsizlikten ve iletişimsizlikten diğer bir sonuç doğurmamaktadır. Bu hale “insanlık durumu” dersek, absürt tiyatroyu da bu insanlık durumunun bir eseri olarak görmek yerinde olur.
20. yüzyılda ortaya çıkan absürt akımın, günümüzde de manasını koruyarak ilgi görmesi şaşırtan değildir. Çünkü geçmişin mağdurları, günümüzün zalimlerine dönüşmüştür. Gazze’de yaşananlar bunun en aktüel ve canlı ispatıdır.
Politik tiyatronun kaynağını Almanya oluştururken, absürt tiyatro akımı Samuel Beckett, Eugene Ionesco, Jean Genet ve Arthur Adamov öncülüğünde Fransa’da doğmuş ve süratle tüm dünyaya yayılmıştır.
Türk tiyatrosunda “hocaların hocası” olarak bilinen, 2014 yılında ortamızdan ayrılan akademisyen, muharrir ve dramaturg Sevda Şener, insanların inandıkları dinler yahut güvendikleri devlet sistemi tarafından korunamamalarını “İnsan niyeti, anlayamadığı dehşetli güçler karşısında felce uğramıştır” kelamlarıyla anlatır. Kendi durumlarını sorgulamaya başlayan beşerler, kaygı, yalnızlık ve iç derdi hissederler. Hayat içindeki rollerin, bağlantının ve kullanılan lisanın bir ehemmiyeti kalmaz; beşerler, manasını yitirmiş bir hayatta yapılması gerekenleri otomatik olarak yerine getiren uyumsuz dünyanın bireylerine dönüşür. İşte absürt akım; saçma, anlamsız, iletişimsizlik, yalnızlık ve vefat korkusunu barındıran bu hali, komik ya da trajikomik bir lisanla seyirciye sunar.
Sevda ŞenerSavaşlarla yok olan toplumlarda hayatta mana aramak, tıpkı Sisyphus’un kayasını tepeye taşıması kadar anlamsızdır; zira “her şey olağana döndü” derken, havadan bir atom bombası düşmesi yalnızca ihtimal değil, gerçeğin ta kendisidir. Yunan mitolojisindeki söylenceye nazaran Zeus tarafından cezalandırılan Titan Sisyphus, kendinden büyük ve ağır bir kayayı dağın doruğuna çıkarır; tepeye vardığında kaya tekrar aşağı yuvarlanır ve efor yine başlar. Bu hareket, anlamsız biçimde, sonsuza dek sürer.
Absürt sözcüğü; saçma, abes ya da uyumsuz manasına gelir. Absürt tiyatronun kişi, lisan, sahne, husus, işleyiş ve obje kullanımı klasik tiyatrodan farklıdır. Oyun şahısları besbelli kimliklere sahip değildir; özellikleri net verilmediği için oyun müddetince öteki kimliklere dönüşmeleri mümkündür. Bu nedenle seyircinin sahnedeki karakterlerle bağ kurması güçtür. Olaylara olağandışı reaksiyonlar verebilirler; hayatın bayağılığı içinde bazen şuur bulanıklığı yaşarlar ve etraflarındaki her şey onlara anlamsız görünür.
Absürt tiyatroda diyaloglar birdenbire bahis dışına çıkabilir, anlamsız tekrarlarla sürebilir. Bu durum hem iletişimsizliği vurgular hem de lisanın fonksiyonunu yitirdiğini gösterir. Seyirci sahnede olup biteni anlamaya çalışırken, oyun kendi olağan ritminde akar. Biletini, oyunun cinsine değil künyesindeki ünlü isimlere bakarak alan seyirci, sahnede gördüğünü “saçmalık” olarak nitelendirebilir; halbuki anlaması gereken şey tam da bu döngüselliktir. Kel Diva oyununun kapalı gişe başarısı, tiyatro ismine olumlu bir absürtlüktür.
Akademisyen Martin Esslin, absürt tiyatronun seyircisi için şunları söyler: “Bir kere oyunun gizemine kapıldıktan sonra izleyici, tecrübesini anlamaya zorlanır. Sahne ona, manalı bir kalıba yerleştirmesi gereken kopuk ipuçları verir. Bu yolla yaratıcı bir yorumlama ve birleştirme gayretine girer. Her şey karmaşık gösterilir. Absürt tiyatronun izleyicisi ya onu ‘düzeltmeye’ çalışır ya da dünyanın saçmalaştığını kabul edip gerçeği anlamada birinci adımı atar.”
Absürt oyunlarda obje kullanımı da değerlidir. Bir dekor öğesi, bir anda oyun bireyi kadar kıymetli hale gelebilir. Bir duvar saati, sıradan bir sandalye sahnede mana yüklü bir varlığa dönüşebilir. Bu kullanım, insanlığın içine düştüğü durumun mizahına da hizmet eder.
Absürt tiyatro denince birinci akla gelen isimlerden Samuel Beckett, 1906’da İrlanda’da doğmuş, güzel bir eğitim alarak İtalyanca ve Fransızca öğrenmiş, ömrünün büyük kısmını Paris’te geçirmiştir. 1953’te sahnelenen Godot’yu Beklerken isimli oyunu, Fransızca yazılmış olup İngilizceye çevrildikten sonra dünya çapında ün kazanmıştır. Beckett, anadili yerine Fransızcayı tercih ederek lisanın yapısını bozma ve tekrar kurma konusunda özgürleşmiştir. Godot’nun kim olduğu sorusuna “Ben de bilmiyorum; değerli olan beklemek eylemidir” yanıtını vermesi, absürt akımın tabiatını özetler.
Samuel BeckettOyuncu Cem Üzümoğlu’nun, yargılandığı davada mahpus cezası alması durumunda ne yapacağına ait soruya verdiği şu cevap, Beckett’in satırlarını hatırlatır:
“Bilmem, ne yapabilirim ki? Haksızca yargılanmalar karşısında içeride uğraş eden, aydınlık yarınlar için direnen herkes ne yapıyorsa onu yaparım. Godot’yu beklerim. Üç beş söz eder, ayakkabımı çıkarırım, şapkamı karşıt çevirip uzaklara bakarım Godot gelecek mi diye. Sonra neyi beklediğimi unuturum ama Godot bir gün gelir.”
Absürt tiyatronun bir öbür büyük ismi Eugene Ionesco’dur. 1909’da Romanya’da doğan, annesi Fransız olan Ionesco, ömrü boyunca Fransızcayla bağını hiç koparmamış, 1994’te Paris’te hayatını kaybetmiştir. Kel Şarkıcı, Ders, Sandalyeler, Gergedanlar, Kral Ölüyor üzere oyunlarıyla tanınır. Faşist hücumlardan kaçarak Fransa’ya yerleşmiş, savaş sonrası tiyatrosunun öncülerinden olmuştur. Gerçeği direkt yansıtmak yerine parçalamayı, uyumsuzluğu tekrar uyumsuzlukla söz etmeyi seçmiş, politik tiyatronun bilakis toplumu yönlendirmek yerine ona insanlığın durumunu anlatmayı amaçlamıştır. Ionesco’nun kara mizahı, ömrün anlamsızlığını sorgularken seyirciyi hem güldürür hem düşündürür.
Eugene IonescoKomik olanın trajik, trajedinin ise gülünç olması, bu oyunların temel desteğidir. Kahkahamızın bile çalındığı memleketimde, bu dönem bakalım kaç absürt metin sahnelenecek? Geçmiş sıhhat bakanının pandemi devrinde söylediği şu kelamı hatırlayalım: “Elimizde güçlü bir koz var: Yakalanmamak.” Antidemokratik tüm uygulamalar karşısında yalnızca Godot’nun gelmesini beklemek yerine, elimizdeki güçlü kozları unutmamak dileğiyle… Güzel pazarlar.
