Jannah Theme License is not validated, Go to the theme options page to validate the license, You need a single license for each domain name.
Siyasi Gündem

Anadolu Aleviliği ile İsmaililik ve Hurufilik

“Bende sığar iki cihan, ben bu cihana sığmazam

Gevher-i lâmekân benem, kevn ü mekâna sığmazam

Arş ile ferş ü kâf ü nun bende bulundu cümle çün

Kes sözünü epsem ol, şerh ü beyana sığmazam

Encüm ile felek benem, vahy ile hem melek benem,

Çek dilini epsem ol, ben bu lisana sığmazam. (*)

Seyyid Nesimi (14. Yüzyıl)

Anadolu Aleviliği, esaslı bir geçmişe ve varlıklı batıni felsefi öğretiye sahip kadim bir inanç sistemidir. Bu inancın oluşumunda, Ön Asya’nın Horasan coğrafyasındaki lokal dinlerin yanı sıra, batıni akımlar tesirli olmuştur. Bu Batıni akımların en belirginleri ise İsmaililik’tir.

Bu batıni (içsel, saklı manalara odaklanan) ve senkretik (farklı inançları harmanlayan) tesirler, Aleviliğin Sünni İslam’dan farklılaşarak kendine mahsus bir inanç ve ritüel yapısı geliştirmesine neden olmuştur. Alevilik, Ön Asya medeniyeti kültürlerinden aldığı öğelerle batıni felsefi anlayışlarını özgünleştiren bir Anadolu inancıdır. Buna Anadolu Türkmen inancına mahsus İslam da diyebiliriz.

Hakk Muhammed Ali Öğretisi

Hakk Muhammed Ali, Anadolu Aleviliği’nin temelinde yatan, bir nevi inancın özünü oluşturan bir üçlemedir. Aleviler için bu üç isim, ayrılmaz bir bütünlük içinde ‘Ali’ olarak içselleştirilir. O denli ki Hz. Ali’nin değişik vakitlerde farklı bireylerde beden bulduğuna inanılır. ‘Bin bir donda baş gösterir Ali’ inancı Alevilik’te Hz. Ali’ye verilen kıymetin en net tabiridir.

Hakk (Tanrı): Mutlak varlık, yaratıcı ve her şeyin kaynağıdır. Alevilik’teki teklik ve tevhid inancının merkezindedir.

Muhammed: İslam peygamberi olarak Hakk’ın elçisidir. Alevilik’te Hz. Muhammed’in peygamberliği ve getirdiği kutsal ileti kabul edilir.

Ali: Hz. Ali, Aleviler için yalnızca dördüncü halife değil, tıpkı vakitte Hz. Muhammed’den sonra yolun (velayetin) gerçek sahibidir. Ona duyulan sevgi ve bağlılık, Alevi inancının en besbelli özelliklerindendir. “Yol” diye tanımlanan inanç, Rab’ın tekliğne inanmakla birlikte Hakk Muhammed Ali’nin birlikteliğini ve bütünlüğünü kabul etmekle başlar. Alevi öncüleri tarih boyuncu Aleviliğin batıni inanç anlayışında Ali’yi temel almışlardır.

Bu üçlemenin Alevilik’teki yeri o kadar derindir ki, ikrar merasimleri ve cem ibadetleri bu temel üzerine kurulmuştur. Alevilik yoluna giren her can, “Hakk la ilahe illallah, Hakk birdir, Muhammedü’n-Resulullah, Aliyyü’n-Veliyullah” diyerek bu inanca bağlılığını açıkça beyan eder.

İSMAİLİLİK

İsmaillik ve Anadolu Aleviliği ortasında, Kur’an’ı ve dini buyrukları zahir (dış) ve batın (iç) olarak yorumlama yaklaşımında değerli benzerlikler bulunur. Bu ortak felsefi tesir, bilhassa temel düşünsel yaklaşımlarda kendisini gösterir.

Hem İsmaililik hem de Anadolu Aleviliği, zahiri, yani görünen ve formcu ibadetlerden fazla; batıni, yani kapalı ve içsel manalara odaklanır. Bu yaklaşıma nazaran, ibadetlerin asıl maksadı, insanın kendi özüne dönmesi, nefsini terbiye etmesi ve hakikatin sırrına ermesidir. Bu, zahiri ibadetlerin reddi değil, onların sembolik manalarını derinleştirme gayretidir. Bu anlayış İsmaililiğin felsefi yaklaşımında da görülür.

İsmaililik’te ve Anadolu Aleviliği’nde, ilahi ruhun insan vücudunda tecelli etmesi (hulul) ve ruhun bir vücuttan öteki bir vücuda geçmesi (tenasüh) üzere inançlar yaygın olarak görülür. Bu inançlar, insanın hakikatin özünü taşıdığı ve mevtten sonraki hayatın bir diğer vücutta devam edebileceği fikrini içerir.

İnsan-ı Kamil (Olgun İnsan)

Hem Anadolu Aleviliği’nde hem de İsmaililik’te “İnsan-ı Kamil” kavramı merkezi bir yere sahiptir. İnsan lakin, kendi içindeki hakikatin özünü keşfederek, bilimin yol göstericiliğinde ahlaki ve manevi istikametten mükemmelliğe ulaşabilir. İnsanın olgunlaşması metodolojik olarak 4 Kapı 40 Makam’da hayat bulur. 4. Kapı olan Sırrı Hakikat Kapısı’ndaki İnsan-ı Kamil; Hallacı Mansur’un ‘Hakk’ı Ademde’ görme anlayışının en üst makamda beden bulmuş halidir.

Sır ve Takiyye

Tarihsel baskılar ve güçlü şartlar altında hem İsmaili hem de Alevi topluluklar, inançlarını ve ritüellerini gizleme (takiyye) ve sır saklama geleneği geliştirmişlerdir. Bu durum, toplumsal hayatta farklı görünmelerine neden olmuştur, lakin kendi içlerinde inançlarını muhafazalarını sağlamıştır.

İsmaili dailerinin (davet eden, çağıran, sebep olan) Anadolu’ya gelerek batıni felsefi fikirleri yayması, (Şemsi Tebrizi-Hacı Bektaş Veli) Anadolu Aleviliği’nin oluşumuna ve gelişimine katkıda bulunmasına yol açmıştır. Lakin, bu etkileşim yalnızca bir ideoloji transferi olarak kalmamış, Anadolu’nun kendine has kültürel dinamikleriyle harmanlanarak bugünkü Anadolu Alevi inancını meydana getirmiştir.

Selçuklu devrinde, İsmaili dai ve propagandacıları devlet düzenekleri işleyişinde (Şemsi Tebrizi) epey tesirli olmuşlardır.

HURUFİLİK

Anadolu Alevi inancında Hakk Muhammed Ali öğretisi ve Hurufilik kıymetli bir yer meblağ. Fakat bu iki öğreti, Alevilik içindeki yerleri ve fonksiyonları açısından farklılıklar gösterir.

Hurufilik, 14. yüzyılda Fazlullah Hurufi tarafından İran’da oluşan, harflerin (huruf) gizemli manalarını temel alan batıni bir akımdır. Hurufi öğretisine nazaran, kozmosun ve insanın sırrı harflerde ve sayılarda gizlidir; bu sırlar lakin bu ilmin sırrına erenler tarafından çözülebilir.

Osmanlı periyodunda baskı gören Hurufiler, Anadolu’ya sığınarak Alevi ve Bektaşi toplulukları ortasında yayılma alanı bulmuş ve bu inanç sistemini etkilemiş ve etkilenmiştir. Hurufilik, Anadolu Aleviliği’ndeki yerini, bilhassa sembollerde ve şiirsel lisanda kendini gösterir.

İnsan-ı Kâmil Anlayışı

Hurufiliğin temel prensiplerinden olan insan yüzündeki çizgilerin ve organların harflerle ilişkilendirilmesi; Alevilik’teki “İnsan-ı Kamil” (olgun insan) anlayışıyla benzerlik gösterir. Bu anlayışa nazaran insan, ilahi hakikatin tecelligahıdır. İnsanın cemali, Hakk’ın sırlarını tabir eden, barındıran bir kitaptır.

Şiir ve Nefesler

Hurufi tesirler, başta ulu ozanlardan Seyyid Nesimi ve Şah İsmail Yanılgıyı üzere Ön Asya coğrafyasının ozanlarının nefeslerinde ve şiirlerinde açıkça görülür. Bu şiirlerde harfler ve sayılar üzerinden mistik manalar yaratılarak tasavvufi ve batıni niyetler aktarılmıştır.

Ancak Hurufilik, Aleviliğin tamamını kapsamaz. Hurufiliğin birtakım sembolik ve mistik ögeleri Aleviliğin Hakk Muhammed Ali inancının ana omurgasını oluşturan bir temel özellik değildir. Daha çok Alevi inancının mistik ve felsefi derinliğini kendisine rehber edinen, yola ikincil bir tesirde bulunan bir niyet akımı olarak yer almıştır.

Aşk-ı muhabbetle…

(*) Günümüz Türkçesi:

İki dünya (bu dünya ve ahiret) benim içime sığar, fakat ben bu dünyaya sığamam.

Ben mekânsızlığın (Tanrı katının) cevheriyim, varlığa ve yere sığamam

Arş (en yüksek gök), yer ve “Kaf ve Nun” (Kün = ol) sözü (yani “ol” buyruğuyla yaratılan her şey) bende mevcuttur.

Sözünü kes ve sus, zira ben anlatmaya ve açıklamaya sığmam.

Yıldızlar ve gökyüzü benim, vahiy ve melek de benim,

Dilini çek ve sus, ben bu lisana sığmam.

Başa dön tuşu