Prof. Dr. Tuncay Tunç ile Ortaokul Fen Bilimleri Öğretim Programlarını, astronomi ve yer bilimleri öğretimini konuştuk.
Cumhuriyet kurulduğunda ülkenin eğitimde genel durumu nasıldı?
1923 yılında Türkiye Cumhuriyeti ilan edildiğinde ülkedeki okuma yazma oranı hayli düşüktü. Bu nedenle periyodun hükümetleri öncelikli olarak ilkokul eğitimine özel kıymet vermiştir. 1923-1924 eğitim-öğretim yılında ülkede 4.770 ilkokul bulunurken, bu okullarda 337.618 öğrenci eğitim görmekteydi (Cicioğlu, 1985). Günümüzdeki ortaokulların karşılığı sayılabilecek okullar olan idadiler, 1869 yılında (Tanzimat Dönemi) kurulmuştur (Kaya, 1984). Cumhuriyetin ilanından sonra bu okullar ikiye ayrılmış; birinci kademesine ortamektep, ikinci kademesine ise lise ismi verilmiştir. 1923-1924 periyodunda ortaokul sayısı 72, öğrenci sayısı ise sadece 5.905’ti (Yücel, 1994).
1927-1928 eğitim-öğretim yılında ilkokul sayısı 6.600’e, öğrenci sayısı ise 423.263’e yükselirken (Cicioğlu, 1985), ortaokul sayısı yalnızca 78’e, öğrenci sayısı ise 19.858’e çıkmıştır (Kaya, 1984). Görüldüğü üzere, dört yıllık süreçte ilkokul sayısı 1.830 artarken ortaokul sayısındaki artış sadece 6 olmuştur. Türkiye’de ortaokul sayısı 1960 yılına kadar tertipli bir halde artmasına karşın istenen seviyeye ulaşamamıştır. 1960 yılında 715 ortaokul bulunurken, bu okullarda 254.966 öğrenci eğitim görmekteydi. 1960 yılından sonra ortaokullarda okullaşma oranı süratle artmış ve 1983 yılına gelindiğinde ortaokul sayısı 4.876’ya, öğrenci sayısı ise 1.519.779’a yükselmiştir (Kaya, 1984). 2021-2022 eğitim-öğretim yılında ise Türkiye genelindeki ortaokul sayısı 18.936’ya, öğrenci sayısı ise 5.293.067’ye ulaşmıştır (Milli Eğitim Bakanlığı [MEB], 2022).
Öğretim programlarının değişimini neler tesirler? Cumhuriyet devrinde hangi nedenler öğretim programlarının değişmesine sebep olmuş olabilir?
Öğretim programlarının değiştirilmesini gerektiren çeşitli toplumsal gereksinimler bulunmaktadır. Bu gereksinimler; toplumsal, kültürel, politik, ekonomik ve stratejik faktörlerden kaynaklanabilir. Cumhuriyetin kuruluşundan günümüze kadar Türkiye’de toplumsal, teknolojik, kültürel ve ideolojik değişimler meydana gelmiş ve bu değişimler öğretim programlarının güncellenmesine yol açmıştır. Geçmişteki toplumsal gereksinimler ile günümüzün toplumsal muhtaçlıkları elbette birbirinden farklıdır. Örneğin; 1920-1930’lu yıllarda Atatürk ihtilalleri, 1940’lı yıllarda II. Dünya Savaşı’nın tesirleri, 1950-1980’li yıllarda Uzay Çağı ve Soğuk Savaş periyodu, 1990’dan günümüze kadar ise bilişim ve bilgi çağının tesirleri hem dünyada hem de Türkiye’de okul programlarının değişmesine neden olmuştur. Bunun yanı sıra, dünyada değişen eğitim anlayışları da öğretim programlarında ve öğretim etkinliklerinde esaslı değişiklikler meydana getirmiştir.
Bazı araştırmalarda söz edilen ülkemizde astronomi öğretimine gereken ilgi ve kıymetin gösterilmediği ve yakın tarihe kadar okul programlarının dışında tutulmuş ve göz gerisi edilmiş olduğu ifadesi sizce hakikat mudur?
Hayır. Yanlışsız değildir. Cumhuriyetten günümüze kadar uygulanan ortaokul öğretim programlarında astronomi ile ilgili derslere kıymetli ölçüde yer verilmiştir. Bununla birlikte astronomi mevzularının yanında yer bilimleri ile ilgili bahislere da değerli ölçüde yer verilmiştir. Türkiye’de uygulanan programlara bakıldığında “Dünya ve Evren” öğrenme alanına ilişkin hususların Cumhuriyet’in kuruluşuna kadar uzandığı söylenebilir. 1938 ve 1949 programı haricinde günümüze kadar uygulan öbür tüm ortaokul fen dersi programlarımızda bu mevzulara yer verildiği söz edilebilir. Türkiye Cumhuriyeti’nin birinci ortaokul programı olan 1924 programının 8. sınıfında yalnızca yer bilimleri ile ilgili mevzular yer alırken 1931 programının 6. sınıfında hem astronomi hem de yer bilimleri ile ilgili kazanımların olduğu belirlenmiştir. 1992 programı hariç 1924-2005 yılları ortasındaki programlarda “Dünya ve Evren” öğrenme alanıyla ilgili bahisler tek bir sınıfta verilmiştir. Yalnızca 1992 programında hem 7 hem de 8. sınıfta bu mevzularla yer verildiği tespit edilmiştir. 2005 sonrası programlarda sarmal bir yapı uygulanmaya başlandığından ortaokulun tüm sınıflarında “Dünya ve Evren” öğrenme alanıyla ilgili kazanımlar yer almıştır.
Türkiye’de Uygulanan Ortaokul Fen Bilimleri Öğretim Programları ve astronomi ve yer bilimleri ile ilgili bahisler nelerdir. Kısaca bahsedebilir misiniz?
1924 Programı
Cumhuriyet kurulduktan sonra uygulanan birinci program olma özelliğine sahip 1924 programının, Osmanlıdan kalan birinci ve ortaöğretim ders programlarındaki birtakım düzenlemelerle oluşturulduğu söz edilebilir (Tuğluoğlu ve Tunç, 1926). Programın temel maksadı ortaokul öğrencilerini liseye hazırlamaktır (Cicioğlu, 1982). Bu nedenle öğrencilere lisede öğreneceği mevzulara ön hazırlık mahiyetinde bilgiler verilmektedir. 1924 programında fen ile ilgili derslere özel ehemmiyet verilmiş ve ders saatleri yüksek tutulmuştur. Fen ders içeriği altıncı sınıfta Tabiğat Bilgisi (Hayvanat) ismi altında tek ders olarak okutulurken yedinci sınıfta nebatat, fizik ve kimya olmak üzere 3 ders, sekizinci sınıfta ise arziyat, fizyoloji, hıfzıssıhha, fizik ve kimya olmak üzere 5 ders olarak okutulmuştur. Dersler altıncı sınıfta toplamda iki, yedinci sınıfta altı, sekizinci sınıfta ise dokuz saat olarak işlenmiştir (Maarif Vekaleti, (1930). Programda haftada 1 saat olarak okutulan Arziyat dersi yer küre ile ilgili kara, hava, su, denizler, organik cisimler, volkanlar üzere bahisleri içermektedir.
1931 Programı
1931 programı ortaokuldan sonra hayata atılacak öğrencilere günlük hayatta kullanacağı yararlı bilgiler vermeyi öncelikli gaye olarak belirlemiştir(Oğuzkan, MEB, 1983). Bu program da fen mevzuları husus başlıklarının sıralanması formunda hazırlanmıştır. 1931 programında dersin ismi Fen Bilgisi olarak değiştirilmiş olup altıncı ve yedinci sınıfta üçer saat, sekizinci sınıfta ise iki saat olarak işlenmiştir. Bu programın altıncı sınıfının 1. ve 2. üniteleri Dünya ve Cihan öğrenme alanı ile ilgili bahislerdir. Arz başlıklı 1. ünitenin hususları ise yıldızlar, güneş sistemi, arzın oluşumu, gece ve gündüz olayları, mevsimler üzere hususlardır. Hava ve İklim başlığındaki 2. ünitede de iklimi meydana getiren sebepler, havanın sıcaklığı, arzın üzerindeki su, rüzgâr üzere bahisler yer almaktadır (Maarif Vekaleti, 1931).
1938 Programı
Bu programda fen mevzuları tekrar alt başlıklara ayrılmış ve yeniden program bahis başlıklarının sıralanması biçiminde düşünülmüştür. Programı hazırlayan komitenin büyük çoğunluğunun İstanbul Üniversitesi’nde misyonlu Alman öğretim üyelerinden oluşmuş olmasından ötürü programın Alman ekolüne nazaran hazırlandığı tabir edilebilir. 1931 programında fen bilgisi ismi altında okutulan olan dersler bu programda fizik, kimya ve tabiğat bilgisi olarak programa tekrar konulmuştur. Öğretilecek bilginin seçim ve tertibinde da öğrenci ilgisini yahut pratik gayeleri gözetecek halde akademik ölçüleri ön planda tutan klasik ömür üslubuna dönülmüştür (Oğuzkan, 1983). 1938 programının altıncı sınıfında dersin ismi tabiğat bilgisi (2 saat), yedinci sınıfında fizik (3 saat), sekizinci sınıfında ise fizik (3 saat) kimya (2 saat) ve tabiğat bilgisi (2 saat) olarak yer almıştır. Bu programda Dünya ve Cihan öğrenme alanı ile ilgili rastgele bir hususa yer verilmemiştir (Kültür Bakanlığı,1938).
1949 Programı
1949 programı, 1938 programına nazaran daha detaylı ve geniş kapsamlı bir programdır. Programda hususlar ağır bir formda sıralanmış, derslerin başında emeller ve açıklamalar kısımlarına yer verilmiştir. 1938 programında olduğu üzere fen mevzuları fizik, kimya ve tabiğat bilgisi dersleri formunda planlanmıştır. Altıncı sınıfta: üç saat tabiğat bilgisi, yedinci sınıfta: üç saat fizik, üç saat tabiğat bilgisi, sekizinci sınıfta: üç saat fizik, iki saat kimya, iki saat tabiğat bilgisi dersleri okutulmuştur. Bu programın sekizinci sınıfının kimya dersi mevzuları içinde hava, hava basıncı, hava ve ateş, yeryüzündeki su, mineraller üzere bahislere yer verilmiştir(MEB, 1949).
1977 Programı
1938 ve 1949 programlarında başka olarak okutulan dersler bu programda tekrar birleştirilerek Fen Bilgisi ismini almıştır. Bunun gayesi ortaokulun liseye hazırlık değil ilkokulun devamı niteliğinde olduğunun kabul edilmesidir. Programda yaparak öğrenmek unsuru benimsendiği için öğrencinin sınıfta öğrenmesi temel alınmış belleğini gereksiz ve kullanamayacağı bilgilerle doldurması istenmemiştir. Bunun yanında bahisler nitel çalışmalar üzerinde ağırlaşmış, nicel ölçülere ve matematiksel yorumlara gerekli olduğunda başvurulması istenmiştir (Kalkan, 2017). Evvelki programlarda ortaokul birinci sınıf olarak isimlendirilen sınıf seviyesi bu programda birinci kere altıncı sınıf olarak isimlendirilmiştir. Programa nazaran fen bilgisi dersleri altı, yedi ve sekizinci sınıflarda haftada dörder saat olarak okutulmuştur. Bu programın 2. ve 3. üniteleri “Dünya ve Evren” öğrenme alanı ile ilgilidir. 2. ünite “Dünyamız hakkında neler biliyoruz?” 3. ünite ise “Dünyamızın güneş sistemi içindeki yeri nedir?” başlıklarındadır (Milli Eğitim Gençlik ve Spor Bakanlığı, 1988).
1992 Programı
Programın amaçları, kavrama seviyesindedir ve yalnızca bilgi transferine yönelik hazırlandığı söz edilebilir. Programda öğrenci yalnızca bilgiyi alandır. Bununla birlikte program ile öğrencilerin bilgi sahibi olmanın yanında bilgiye ulaşmak, bilgi üretmek, kullanmak ve paylaşmak üzere davranışları kazanması beklenmektedir (Kalkan, 2017). Cumhuriyetten günümüze uygulanan programlar içinde mevzu bazında en ağır program olduğu söylenebilir. Programdaki birçok bahis 2018 lise fizik ve kimya programında yer almaktadır. Bu programda da dersin ismi fen bilgisi olup her sınıf seviyesinde haftada dörder saat olarak okutulmuştur (MEB, 1992). Programın 7. sınıf 7. ünitesi “Güneş Sistemi ve Uzay”, 8.sınıf 6. ünitesi ise “Yerküre ve Yer Altı Kaynaklarımız” adındadır.
2000 Programı
2000 programı ile birinci kere kazanım sözü programlara girmiştir. Bu programdaki en kıymetli yenilikler; her ünite için belirlenmiş kazanımlar, öğretim aktiflikleri ve kıymetlendirme etkinlikleridir. Program, öğrencinin sorun çözme yeteneğini arttırmak ve teknolojiye yabancı kalmadan yetiştirilmesini amaçlamaktadır. 2000 programı, öğrencilerin etrafındaki dünya ile ilgilenen, sorgulayan, müşahede ve deneyler yaparak data toplayan ve bunları tahlil edebilen bireyler yetiştirilmesini istemektedir. Bununla birlikte program öğrencilerin öğrendikleri bilgileri kelamlı ve yazılı sunabilmeyi, diğerleriyle uygarca irtibat kurabilmeyi ve fen okuryazarı bireyler yetiştirmeyi hedeflemektedir (Kalkan, 2017). 2000 programında dersin ismi fen bilgisidir ve her sınıf seviyesinde haftada dörder saat olarak okutulmuştur. Programın 6. sınıf 4. ünitesi olan “Uzayı Keşfediyoruz” ve 7. sınıf 4.ünitesi olan “Tüm Canlılarla Ortak Yuvamız Mavi Gezegenimizi Tanıyalım ve Koruyalım” başlıklarındaki üniteler “Dünya ve Evren” öğrenme alanı ile ilgilidir (MEB, 2000).
2005 Programı
2005 programında dersin ismi fen ve teknoloji olmuştur. Bu programın gayesi tüm öğrencilerin fen ve teknoloji okuryazarı olarak yetiştirilmesidir. Programda fen ve teknoloji okuryazarlığı için yedi boyut ele alınmış ve kazanımlar bu boyutlara nazaran hazırlanmıştır. Program yapılandırmacı öğrenme kuramı ideolojisini temel alan bir yaklaşımla hazırlanmıştır. Bu kuram öğrencinin ön bilgileriyle yeni bilgilerinin etkileşerek zihinde yapılandırılması aslına dayanır. Üniteler tekrardan kaçınılarak ve sarmal bir anlayışla hazırlanarak her sınıf düzeyinde yer almıştır (MEB, 2005). 2005 programında ders her seviyede haftada dörder saat olarak okutulmuştur. Programın her sınıf seviyesinde “Dünya ve Evren” öğrenme alanına ilişkin üniteler vardır. 6. sınıf 8.ünitesi “Yer Kabuğu Nelerden Oluşur?” 7. sınıf 7.ünitesi “Güneş Sistemi ve Ötesi: Uzay Bilmecesi”, 8. sınıf 8. ünitesi ise “Doğal Süreçler” adlarındadır (MEB, 2005).
2013 Programı
2013 programında dersin ismi fen bilimleri olarak değiştirilmiştir. Fen bilimleri dersi öğretim programının vizyonu, 2005 programında olduğu üzere “Tüm öğrencileri fen okuryazarı bireyler olarak yetiştirmek” olarak tanımlanmıştır. 2013 programında araştırma-sorgulamaya dayalı öğrenme yaklaşımı temel alınmıştır. 2013 programında kazanımlar, bilimsel bilginin; maharet, duyuş ve günlük ömürle olan bağı dikkate alınarak tasarlanmıştır. Bu programda dersin ismi fen bilimleri olarak değiştirilmiş ve haftada dört saat olarak okutulmuştur 2012-2013 öğretim yılında Türkiye’de 12 yıllık zarurî eğitim sistemi (4+4+4) uygulanmaya başlamıştır. Bu sistem ortaokul 5’ten 8. sınıf seviyesine kadar olan sınıfları kapsamaktadır. Sarmal yapı bu programda da devam etmiş ve her sınıfta “Dünya ve Evren” öğrenme alanına ilişkin üniteler yer almıştır. Programın 5. sınıf 7. ünitesi “Yerkabuğunun Gizemi”, 6. sınıf 8.ünitesi “Dünyamız, Ay ve Ömür Kaynağımız Güneş”, 7. sınıf 7. ünitesi “Güneş Sistemi ve Ötesi”, 8. sınıf 8. ünitesi “Deprem ve Hava Olayları” adlarındadır (MEB, 2013).
2018 Programı
Bu öğretim programı, 2013 programı temel alınarak hazırlanmıştır. 2018 program 2005 ve 2013 programları üzere bütün bireylerin fen okuryazarı olarak yetişmesini amaçlamaktadır. 2013 programından farklı olarak girişimcilik maharetlerine, sosyobilimsel mevzulara ve pahalar eğitimi kavramlarına bilhassa vurgu yapılmaktadır. 2018 programında da sarmal yapı devam etmiş ve her sınıf seviyesinde astronomi ve yer bilimleri hususlarına yer verilmiştir. 2013 programında “Dünya ve Evren” öğrenme alanına ilişkin mevzular son ünitelerde yer alırken 2018 ünitesinde bütün sınıf seviyelerinde 1. ünitede yer almıştır. Bu durum 2018 programında astronomi ve yer bilimleri hususlarına daha fazla değer verildiğini göstermektedir. Programda ünite isimleri 5. sınıfta “Güneş, Dünya ve Ay”, 6. sınıfta “Güneş Sistemi ve Tutulmalar”, 7. sınıfta “Güneş Sistemi ve Ötesi”, 8. sınıfta “Mevsimler ve İklim” biçimindedir (MEB, 2018).
Sevgili hocam kıymetli bilgileriniz için size teşekkür ediyorum. Türkiye Hepimizin, Eğitim Hepimizin…
