Aytun Aktan
Hayal edin; Marivan’ın dar sokaklarında, bir yaz akşamı… Çocuklar, bayanlar, yaşlılar sokakta toplanmış; konutların balkonlarından seyirciler sarkıyor. Bir tiyatro topluluğu, çemberin ortasında oyuna başlıyor. Dekor yok, ışık yok, sahne perdesi yok. Seyircinin merakı, oyuncunun cüreti oyunun tek dekoru. İran’da tiyatronun bugünkü hali tam da bu sahneye benziyor, baskının gölgesinde ancak dirençle, yaratıcı bir ısrarla var olma çabası.
Türkiye’de koltuklarımızda, rahatımız yerinde sanarak seyrettiğimiz tiyatro oyunlarında her gün o koltuklar farklı sebeplerle eksilmekte, sahneler kapanmakta. Komşumuz İran’da ise tiyatro, her an polis baskınına uğrama ya da bir gece içinde yasaklanma riskiyle karşı karşıya. Ancak tüm bunlara karşın tiyatro her yerde, sokakta, apartman dairelerinde, bodrum katlarında, terk edilmiş fabrikalarda sahnelenmeye devam ediyor.
İran’daki iki değerli tiyatro şenliğinden ve içeriklerinden bahsetmezsem olmaz. Bu şenliklerin en büyüğü Fadjr Uluslararası Tiyatro Festivali. 1983’ten beri düzenleniyor. Seyirci ilgisi epey yüksek. O denli ki kimi oyunlarda salonlar doluyor, beşerler balkonda ayakta kalıyor. Lakin seyircinin bu ağır ilgisi, şenliğe resmî damgasını vuran ‘‘sansür’’ gerçeğini değiştirmiyor. Politik içerikli işler birden fazla vakit seçkiye alınmıyor. Fadjr, İran tiyatrosunun vitrinini sergilese de sanatkarların tüm yaratıcılığını yansıtamıyor. Zira şenliğin ismi, İran Devrimi’nin yıldönümünü simgeleyen Fadjr yani şafak sözünden geliyor. Hedef, İslami Cumhuriyet’in kültürel telaffuzunu sanat yoluyla pekiştirmek. Birinci yıllarda sırf yerli oyunlara yer verilen şenlikte resmî ideolojiyi destekleyen metinler öne çıkarılırdı.
Zamanla şenlik milletlerarası bir kimlik kazandı. 1990’larda farklı ülkelerden topluluklar davet edilmeye başlandı. İtalya’dan Teatro Potlatch, Mısır’dan el-Warsha, Almanya’dan çağdaş yorumlarla sahnelenen Hamlet üzere üretimler bu periyotta İran sahnesine taşındı. Böylelikle şenlik, İran’ın dünyaya açılan kültürel penceresi hâline geldi. Bugün şenlik, ulusal ve memleketler arası oyunlar, sokak tiyatrosu, radyo tiyatrosu, kukla tiyatrosu, hatta tiyatro fotoğrafçılığı üzere farklı kısımlardan oluşuyor.
Bu şenlik, İran Kültür Bakanlığı’nın nezaretinde ve Dramatic Arts Center of Iran’ın tertibiyle gerçekleşiyor. Bu da demek oluyor ki seçilecek oyunların sonlarını devlet belirliyor. Politik içerikli, rejimi eleştiren ya da bayanların özgürlüğü üzere bahisleri direkt işleyen oyunların şenliğe alınması neredeyse imkânsız. Bu yüzden birçok sanatçı, şenliğin resmi yüzünü eleştiriyor. Onlara nazaran Fadjr, “İran tiyatrosunun yaratıcı gücünü değil, devletin müsaade verdiği kadarını” sahneye çıkarıyor. İran’da Fadjr, tıpkı vakitte devletin “kontrollü kültür politikası”nın bir kesimi. Tüm bu sınırlamalara karşın şenlik, İran tiyatrosunun en değerli sahnesi olmayı sürdürüyor.
Bir başka değerli şenlik ise repertuvarı daha özgür olan Marivan Uluslararası Sokak Tiyatrosu Festivali. İran Kürdistanı’nda, Irak hududuna yakın bu kent, her yıl sokak tiyatrosuna mesken sahipliği yapıyor. Mahallî halk yalnızca seyirci değil, birebir vakitte şenliğin konut sahipleri. Konutların pencerelerinden oyun izleniyor, sokak başlarına sandalyeler çekiliyor, halk şovlara coşkuyla katılıyor.
Festivalin milletlerarası boyutu da güçlü. Türkiye’den, Irak’tan, Avrupa’dan kümeler katılıyor. Konuk toplulukların kendi ana lisanlarında sergiledikleri oyunlara seyircinin oyunun lisanını anlamasa da jestlere, müziğe, mizaha coşkuyla tepki vermesi tiyatronun kozmik lisanının tahminen de en somut örneğini oluşturuyor. İran’da sokak tiyatrosu, “özgürlük için kamusal alanı geri almak” manasına geliyor. Marivan, bu nedenle sırf bir şenlik değil, bir direniş biçimi.
İran tiyatrosunun özgürlük talebindeki en kıymetli teması, hiç kuşkusuz bayanlar. Mecburî başörtüsü, kamusal alanda vücudun denetimi, devlet şiddeti ve sansür sahneye tekrar tekrar taşınıyor. Mahsa Amini’nin vefatından sonra bu sıkıntı, sinemada olduğu üzere tiyatroda da daha çok yer almaya başladı.
Tiyatro, baskı rejimlerinde sırf sanat değil; nefes almak, var olduğunu söylemek, bir kimlik talebini dillendirmek demek. Bu yüzden İran’daki sahneler bize çok şey söylüyor: Yasakların, baskıların olduğu yerde sanat, kendine yeni yollar bulur. Tıpkı karanlık bir bodrumda yanan mum gibi… Küçük ancak inatçı bir ışıkla. 103. yılında, seküler ömrün Türkiye için lakin bilhassa bayanlar için ne kadar değerli olduğunu hatırlayarak, 30 Ağustos Zafer Bayramı’mızı kutluyorum. Âlâ hafta sonları.
