Dünya siyasi tarihinin şerefine…

Doğumları kutlamak, ölüleri anmak, toplumsal bağlar kurmak ve güçlendirmek; ticari süreçleri ve antlaşmaları sertleştirmek ya da zihni donuklaştırmak için kullanılan içecekler dünya tarihine de istikamet verdi. Tom Standage, altı farklı bardakta bu tarihi anlatıyor.

KÜRŞAD OĞUZ
[email protected]

Çay ve türevleri ile alkollü içeceklerin ortaya çıkışının temel sebebi aslında ortaktı. Bin yıllar evvel Batı’da kirli su kaynaklı hastalıklardan korunmak için su alkolle birleştirildi; Doğu’da ise kaynatılarak mikrop ve bakterilerden arındırıldı. Vakitle bunlara farklı aromalar eklendi, üretim formları çeşitlendi. Sonuçta yaşamak için muhtaçlığımız olan su, vakitle bir haz aracına da dönüştü. Artık onsuz hiç yapamıyoruz.
Sıvı, içecek, içki tarihî süreçte siyasetin de belirleyicisi haline geldi. Bir bardak suda yalnızca fırtınalar değil; isyanlar, ayaklanmalar, savaşlar koptu. The Economist’in teknoloji editörlüğünü de yapan İngiliz müellif Tom Standage bu kitapta dünya tarihini farklı içkilerin hâkim olduğu devirlere ayırarak anlatıyor: Bira çağı, şarap çağı, damıtık içkiler çağı, kahve çağı, çay çağı ve kola çağı…
Homo sapiens sapiens’in yaklaşık 150 bin yıl evvel Afrika’da ortaya çıkışından bu yana, insanoğlunun temel içkisi suydu. İnsanoğlunun tanıdığı birinci sıvı olan su, bedenimizin da üçte ikisini oluşturur ve yeryüzünde onsuz bir hayat varolamaz.
Susuzluk, açlıktan daha acımasızdır. Canlı kalmak kelam konusu olduğunda, nefes almaktan sonra en değerli şey yemek değil, içmektir. Yiyeceksiz birkaç hafta yaşayabilirsiniz fakat, sıvısız birkaç günden fazla yaşama talihiniz olmaz. Su, insanoğlunun ilerlemesini, su kıyısında yaşama zorunluluğuyla sınırlayıp yönlendirdi.
“İçkiler o vakitten beri yani başlangıçtan beri insan tarihini şekillendirmeye devam ediyor. Lakin son on bin yılda içkiler ortaya çıkıp suyun üstünlüğüne meydan okudular. Tabiatta hazır halde bulunmayan bu içkiler, şuurlu bir gayretle elde edildi. Bu yeni içkiler insan yerleşimlerindeki kirli, hastalık yuvası su kaynaklarına daha inançlı seçenekler sunmanın yanı sıra, çeşitli roller de üstlendiler. Birçoğu dinî ayinlerde kullanıldı. Kimi vakit para yerine geçtiler, kimi vakit siyasal simge rolünü üstlendiler, kimi vakit da felsefi ve sanatsal esin kaynağı oldular. Kimileri seçkinlerin gücünü ve pozisyonunu vurgulamaya, kimileri mazlumlara boyun eğdirmeye ya da onları yatıştırmaya hizmet etti” diyor Standage.

ÖNCE BİRAYLA BAŞLADI

Standage’in de söylediği üzere tarihin farklı periyotlarında farklı vakit ve yerlerde, farklı kültürlerde farklı içkiler öne çıktı. Her biri özel bir gereksinmeyi karşılayınca ya da tarihi bir eğimle birleşince popülerleşti; birtakım durumlarda tarihin seyrini etkiledi. Bira, şarap, damıtık içki, kahve, çay ve kola… Bu birbirinden farklı içkilerin üçü alkol, üçü kafein içerse de, hepsinin ortak paydası; her birinin antik periyottan bugüne kadar çok değerli bir tarihi devrin tamamlayıcı içkisi olması.
Şöyle bir özetleyelim o vakit…
İnsanoğlunu çağdaşlık yoluna sokan süreç, tahılın evcilleştirilmesiyle birlikte çiftçiliğin benimsenmesiyle başladı ve bu olay bundan yaklaşık on bin yıl evvel Yakındoğu’da gerçekleşti. Buna, biranın kolay bir biçiminin ortaya çıkışı eşlik etti. Birinci uygarlıklar 5000 yıl sonra Mezopotamya ve Mısır’da, büyük ölçekli örgütlü tarımla üretilen bir tahıl fazlası üzerine kurulu iki paralel kültürde doğdu. Bu durum nüfusun küçük bir bölümünü tarlalarda çalışmaktan kurtardı ve böylelikle uzman rahiplerin, yöneticilerin, kâtiplerin ve zanaatçıların ortaya çıkışını mümkün kıldı. İktisadın temeli olan tahıl, fiyatların ve istihkakların ödenmesi için kullanıldı, ekmek ve bira olarak tüketildi. Devrin tanımlayıcı içkisi olan bira, birinci kentlerin sakinlerini ve birinci yazılı evrakların müelliflerini besledi.
MÖ birinci binyılda antik Yunanistan’ın kent-devletlerinde gelişip uzunluk atan kültür; ideolojide, siyasette, siyasette, bilimde ve edebiyatta, halihazırda çağdaş Batı niyetinin temelini oluşturan gelişmelere kaynaklık etti. Şarap, bu Akdeniz uygarlığının ömür kaynağı ve Yunan kanısının yayılmasına yardımcı olan deniz ticaretinin temeliydi. Symposion denilen resmi içki partilerinde siyaset, şiir ve ideoloji tartışılırdı; bu partilere katılanlar ortak bir tasla sulandırılmış şarap içerdi. Şarap içme Romalılar devrinde de devam etti; şarap ve şarap cinslerinin titiz bir biçimde düzenlenmiş bedel sıralaması Roma toplumunun hiyerarşik yapısını anlatmaktaydı. Dünyanın iki büyük dini, içki konusunda farklı fetvalar çıkardı: Hıristiyan Aşai Rabbani ayininin merkezinde şarap vardı; lakin Roma İmparatorluğu’nun çöküşünden ve Müslümanlığın yükselişinden sonra birebir içki, şahsen doğduğu bölgede yasaklandı.
Roma’nın çöküşünen bin yıl sonra Batı niyetinin tekrar doğuşu, büyük kısmı Arap dünyasındaki alımlar tarafından korunan ve geliştirilen Yunan ve Roma bilgisinin yine keşfedilmesiyle başladı. Bu devirde doğu ticareti üzerindeki Arap monopolünü aşmak için harekete geçen Avrupalı kâşifler, batıda Amerika kıtasına, doğuda Hindistan ve Çin’e gerçek yelken açtı. Global deniz yolları açıldı ve Avrupalı uluslar yeryüzünü paylaşma yarışına girdiler. Bu keşifler çağında, antik dünyada bilinen lakin büyük ölçüde Arap alımlar tarafından geliştirilen damıtma yoluyla elde edilen bir içki yelpazesi öne çıktı. Damıtık içkiler deniz yoluyla yapılan ticaret için son derece elverişliydi; az yer kaplıyorlardı ve sağlamdılar. Brendi, rom ve viski üzere damıtık içkiler köle satın almak için para olarak kullanıldı ve bilhassa Kuzey Amerika sömürgelerinde popülerleştiler; ABD’nin kurulmasında kilit bir rol oynayacak kadar da siyasal tartışma konusu oldular.

KAFEİN KÖKENLİ İÇECEKLERİN ÇAĞI

Bu coğrafik genişlemeyi entelektüel genişleme izledi. Batılı düşünürler Yunanlılardan miras alınan inançların ötesine bakıp yeni bilimsel, siyasal ve ekonomik kuramlar geliştirdiler. Bu akıl çağının hâkim içkisi ise Ortadoğu’dan Avrupa’ya giren gizemli ve moda bir içecek oldu: Kahve. Kahve sunmak için ortaya çıkan kuruluşlar alkollü içki satan tavernalardan besbelli bir biçimde farklıydılar ve ticari, siyasal, entelektüel alışveriş merkezleri haline geldiler. Kahve, zihin açıklığı sağlamaktaydı ve bu durum kahveyi bilim insanları, işadamları ve filozoflar için ülkü içki haline getirdi. Kahvehane tartışmaları bilimsel derneklerin, gazetelerin, mali kurumların kurulmasının yanı sıra, bilhassa Fransa’da devrimci niyete bereketli bir yer sağladı.
Bazı Avrupa ülkelerinde, bilhassa İngiltere’de, Çin’den ithal edilen çay, kahveye meydan okudu. Çayın Avrupa’daki popülerliği Doğu’yla kârlı ticaret yollarının açılmasına yardım etti ve İngiltere’nin birinci global muhteşem güç olmasını sağlayan görülmemiş ölçekte endüstrileşmenin ve emperyalizmin desteği oldu. Çay, İngiltere’nin ulusal içkisi olarak kendini kabul ettirdikten sonra, çay arzını sürdürme dileğinin İngiliz dış siyaseti üzerinde geniş kapsamlı tesirleri oldu ve bu siyaset ABD’nin bağımsızlığına, Çin’in eski uygarlığının zayıflamasına ve Hindistan’da sınai ölçekte çay üretiminin başlamasına katkıda bulundu.
Yapay karbonatlı içkilerin 18. yüzyılın sonunda Avrupa’da ortaya çıkmalarına rağmen, alkolsüz içkiler yüzyıl sonra kolanın icadıyla birlikte çıktılar tarih sahnesine. Başlangıçta Atlantalı bir eczacı tarafından dinçleştirici bir ilaç olarak tasarlanan kola, giderek Amerika’nın ulusal içkisine dönüşürken, ABD’nin bir harika güç haline gelmesine yardımcı olan canlı tüketim kapitalizminin de simgesi oldu. 20. yüzyılda dünyanın her yerinde savaşan Amerikalı askerlerle birlikte ülke ülke dolaşan kola, dünyanın en fazla tanınan ve en geniş dağıtımı yapılan eseri haline geldi.
Görüldüğü üzere, içkilerin tarihin akışıyla genelde kabul edilenden daha yakın bir alakası ve seyri üzerinde daha büyük bir tesiri oldu. Kimin neyi neden içtiğinin ve nereden elde ettiğinin sonuçlarını anlamak, farklı ve birbiriyle bağlantısız birçok alanı dolaşmayı gerektirir: Tarım, ideoloji, din, tıp, teknoloji ve ticaret tarihleri. “Altı Bardakta Dünya Tarihi”nde dikkat çekilan altı içki, tıpkı vakitte, farklı uygarlıkların karmaşık etkileşimlerini ve dünya kültürlerinin birbirleriyle nasıl da kontaklı olduklarını gösteriyor.

Altı Bardakta Dünya Tarihi, Tom Standage, Çev: Ahmet Fethi, Kırmızı Kedi, 286 sayfa.

***