Bir ülkenin belleğinde kimi sesler vardır ki, suskunluğun karar sürdüğü vakitlerde dahi yankılanmaya devam eder. Tiyatro sanatkarı, direktör, tercüman ve bir aydın olarak Genco Erkal, Türkiye’de sanatın yalnızca bir sahne işi olmadığını; tıpkı vakitte bir vicdan problemi, bir duruş olduğunu hepimize hatırlattı.
Bugün, vefatının birinci yıl dönümünde Genco Erkal’ı ve onun politik tiyatro anlayışını anmak istiyorum. 86 yaşında, uzun müddettir çaba ettiği hematolojik bir hastalık nedeniyle ortamızdan ayrıldı. Gidişiyle gerisinde, sadece oyunlarla dolu bir sahne değil; tıpkı vakitte onurlu direnişle örülmüş bir ömür bıraktı. Kimi, vefatından sonra paylaşılan o dizelerle veda ettiğini düşündü:
“Hoşça kalın dostlarım benim,
hoşça kalın!
Sizi canımda canımın içinde,
kavgamı başımda götürüyorum.”
Bu dizeler, onun ömrü boyunca taşıdığı politik ve insani yükün özeti üzereydi. Genco Erkal, sadece sahnede değil, sokakta, meydanda, mahkeme salonlarında, gerektiğinde adliye önlerinde halkın sesi olmuştu. Sahneye çıktığında bir karakteri değil, birden fazla vakit toplumun vicdanını canlandırdı.
1938 yılında İstanbul’da doğan Erkal, Robert Kolej’den mezun olduktan sonra İstanbul Üniversitesi Psikoloji kısmına başladı. Lakin gönlü çoktan sahneye düşmüştü. Eğitimini yarıda bırakıp tiyatroya yönelmesi, birey ile aile ortasında çatışma yaratabilecek klasik bir tercih kıssası üzere görünse de bu kararı Erkal’ın hayat uzunluğu sürecek olan idealist seyahatinin da habercisiydi.
1950’lerin sonunda amatör olarak başladığı tiyatro serüveni, kısa müddette profesyonelleşti. Arena Tiyatrosu’nda ve Genç Oyuncular topluluğunda tecrübe kazandı. Lakin asıl tarih 1969’du: Dostlar Tiyatrosu’nu kurarak Türk tiyatrosunda yesyeni bir sayfa açtı.
Dostlar Tiyatrosu, sadece bir sahne değil; bir fikir platformu, bir etik kavşaktı. Genco Erkal bu yapıyı Bertolt Brecht’in epik tiyatrosundan esinlenerek kurdu. Eğlenceyi değil, yüzleşmeyi, rahatlatmayı değil, düşündürmeyi temel aldı. Bu bağlamda Brecht’in şu kelamı, onun tiyatro anlayışını özetler:
“Sanat, sadece gerçeği yansıtmakla kalmamalı, onu değiştirmeye de çalışmalıdır.”
(Bertolt Brecht)
Erkal da tam bunu yaptı. Gerçeği sahneye taşıdı, sorguladı, teşhir etti. Brecht’in diyalektiğini Anadolu’nun ezgisiyle, Nazım Hikmet’in sesiyle, Türkiye’nin toplumsal çatlaklarıyla buluşturdu.
Repertuvarı, adeta politik tiyatronun belgeseli üzereydi: Sivas 93 ile yakın tarihin karanlığını sorguladı; Marx’ın Dönüşü ile sistem tenkidine çağdaş bir form verdi. Nazım Hikmet’in şiirlerinden sahneye uyarladığı yapıtlarla hem büyük bir şairi yaşattı hem de halkın hasretlerini lisana getirdi.
Genco Erkal’ın tiyatrosu, iktidarlara karşı daima dikenliydi. 1970’lerden itibaren birçok oyununa sansür uygulandı, oyunları yasaklandı, soruşturmalar açıldı. Ancak o her seferinde sahneye bir diğer metinle, öbür bir yorumla geri döndü.
1980 darbesinin akabinde yeniden sahnedeydi. 1990’larda Kürt sorunu konusunda hassaslık gösterdiği oyunlar sahneledi. 2000’lerde laiklik, söz özgürlüğü, yargı bağımsızlığı üzere mevzularda açık iletiler verdi. 2013’te ise Seyahat Direnişi sırasında oynadığı oyunlarla sokakla sahne ortasında sembolik bir köprü kurdu.
Bu tutumu ona “politize sanatçı” etiketi taktı bazılarının gözünde. Lakin o, sanatın tarafsız olamayacağını daima lisana getirdi. Bir söyleşisinde şöyle der:
“Tiyatroda tarafsızlık diye bir şey yoktur. Hele ki bu coğrafyada… Sanat ya halktan yanadır ya da zulmü yasallaştırır.”
Zamanla Türkiye’de tiyatro da dönüştü. 1980’lerin baskı ortamı, 1990’ların bireyci sahne lisanı, 2000’lerin neoliberal dönüşümü derken; politik tiyatro popülerliğini bir nebze yitirdi. Yeni jenerasyon tiyatro izleyicisi kimi vakit Genco Erkal’ın sahne lisanını “eski” buldu. Fakat sahnesi asla seyircisiz kalmadı. Onun izleyicisi, sırf bir oyun izlemeye değil; bir kelam, bir direniş, bir duruş izlemeye gelirdi.
Genco Erkal, gerisinde sırf oyunlar, metinler ya da sahneler değil; bir etik miras bıraktı. Sanat yoluyla direnmeyi, düşünmeyi, yüzleşmeyi öğretti. Her periyodun susturulanlarına, ötekileştirilenlerine, yalnızlaştırılanlarına bir ses, bir sahne açtı.
Bugün onu hatırlarken bir yas değil, bir hürmet duruşuyla eğiliyoruz önünde. Zira kimi hayatlar, yalnızca yaşanmaz; yaşatır da…
“Bir gün gelecek,
bu karanlık dağılacak şüphesiz.
Ve biz,
yine sahnedeyiz dostlar…”
(Genco Erkal)
Ani gelişen ve uzun süren ayrılığımızı pazar kavuşmasıyla nihayetlendirmekten çok memnunum. Hayatın doğal akışındaki kesintiler kabulüm. Oradan en az hasar ve en çok kazanımla çıkmış olmayı umuyorum. Ülke ve dünya gündemine hiç değinmemiş olmam söyleyecek sözümün olmamasından değil, bunları aslında bir aydır her alandan okumuş ve dinlemiş olmanızdan. Memnun, sağlıklı pazarlar.
