Geç keşfettiğim, romanlarından büyük keyif aldığım bir müellif Eric-Emmanuel Schmitt. Sufizme, Mevlana’ya meraklı; dinlerin birbirini anlaması ve birlikte yaşaması gerektiğini düşünüyor. O yüzden şöyle diyor: “Her dinle kesişmiş bir kent İstanbul. İstanbul’un dinler ortası geçmişiyle yeterli geçinmiş. Mescitler katedrale, katedraller mescide dönüşmüş. Kudüs üzere bir kent: Taşlar insanlardan daha akıllı. Taşlar yalnızca bizim onlara verdiğimiz hale sahip olduklarını bilir ve bir ortada yaşayabilirler. Beşerler ise içinde doğdukları medeniyetin kendilerine verdiği hale sahip olduklarını ve aslında bu türlü bir ortada yaşamaları gerektiğini unutuyorlar. Bu yüzden İstanbul’daki taşların bilgeliğini seviyorum.” İşte, onunla yaptğımız söyleşinin birinci kısmı…
***
Éric-Emmanuel Schmitt 1960 doğumlu. İdeoloji eğitimi aldı lakin sonra tiyatro yazarlığına, yazarlığa müziğe yöneldi. Müzik ve edebiyat okudu. Yazdığı oyunlar ve romanlar 30’un üzerinde lisana çevirildi. Yapıtlarında ilah, dinler, şiddet ve kutsal ortasındaki bağ, yitirilen kimlik, davranışların gizemi üzere hususlara yer verdi.
Oyun ve roman karakterlerinin birçoklarını ünlü bireyler ortasından seçti. Don Juan, Freud, Diderot, Hitler, Hz. İsa bunlardan kimileri… Oyunları Türkiye’de de sahnelendi. Hatta “Hotel des deux mondes” isimli oyununun 31 Ekim 2010’da okuma tiyatrosu olarak sergilenişini görmek için İstanbul’a geldi. Bu gösterimle temaslı olarak bir söyleşi gerçekleştirecekken, Taksim Meydanı’nda bomba patladı.
Türkçe’de çok sayıda romanı var Erich Emmanuel-Schimitt’in. Birçok da Doğan Kitap tarafından yayımlandı. Bunlardan en kıymetlisi, sinemaya de çekilen “Mösyö İbrahim ve Kuran’ın Çiçekleri.” “Pilatus’a Nazaran İncil,” “Adolf H.’nin Başka Hayatı,” “Şişmanlayamayan Sumocu,” “Bayan Ming’in Hiç Olmayan 10 Çocuğu,” “Nuh’un Çocukları,” “Bir Aynada Üç Bayan,” “Yüzleri Ötesini Gören Adam,” “Evlilikte Ufak Tefek Cinayetler” öbür kitaplarından…
Schmitt, benim geç keşfettiğim bir müellif. Lakin bilhassa romanlarının son derece zekice ve sıradışı olduğunu, okumaktan çok keyif aldığımı söylemeliyim… Onunla Paris’te bir söyleşi yaptık. Söyleşi Halk TV’deki Gelecek Fikirler programımda yayınlandı. Aşağıdaki de, o söyleşinin birinci kısmı…
Mösyö İbrahim ve Kuran’ın Çiçekleri ile başlayalım. Kitabınız yeni problemlerle de çok ilgili. Yahudi bir çocuk, ona babalık yapan Müslüman bir adam, tasavvuf ve din var kitapta. Aslında tüm kitaplarınızda ebeveynleriyle problemli çocuklar var. Babaları yahut anneleri yok, vefat etmişler… Sizin çocukluğunuz da bu türlü miydi? Annesiz-babasız mı büyüdünüz?
Sorunuz beni nitekim çok eğlendirdi. Zira birkaç kitabımdan sonra ailem çok kaygılı formda yanıma gelerek bana, “Bizimle rastgele bir sorun yaşadın mı?” dedi. Hayır, hayır, dedim. Ben tüm babaların baba olma yeteneğine sahip olmadığını göstermek istedim. Tüm anneler de anne olma yeteneğine sahip değil. Ve bazen ne baba ne de anne olan beşerler, bir anda bir çocuk için son derece değerli hale gelebiliyor. Buradan da, bir soybağı sorunu ortaya çıkıyor. “Mösyö İbrahim ve Kuran’ın Çiçekleri”nde, Yahudi çocuk Moiz yani Momo’nun kendisine ıstıraptan öteki bir şey vermeyen bir babası var. Sonra ona bir çok şey katacak olan Müslüman ve Türk bakkal Mösyö İbrahim’le karşılaşıyor.
Ben onu Türk olarak düşünmemiştim, Arap sandım.
Evet, o Türk. Kitabın ve sinemasının Almanya’da bu kadar muvaffakiyete ulaşmasının nedenlerinden biri de buydu esasen. Almanya’da büyük bir Türk nüfusu var. Ülkenizde de bu durumdan faydalandım. Kaldığım otelin müdürü Mösyö İbrahim’in yazarı olduğum için ödeme yapmama müsaade vermedi. Mösyö İbrahim dünyada bir varoluş biçimini aktarıyor. Bir çocuğu Müslüman yapmıyor lakin ona hayata bilgelikle; kökleri Kuran’ın Sufi okumasında olan bir bilgelikle nasıl yaklaşacağını gösteriyor. Ona dünyanın zorluklarını nasıl aşacağını gösteriyor.
Günümüzde pek çok çocuk, anne babasıyla sıkıntılı. Hegel, “Çocukların doğumu anne babaların ölümüdür” diyor. Bugünse anne babalar doğunca çocuklar ölüyor güya. “Şişmanlayamayan Sumocu” kitabınızdaki karakteriniz Cun da, “Ben evlat olmayı bile bilmiyorum, nasıl baba olayım” diyor. Günümüzde bu türlü önemli bir sorun, kısır döngü yok mu? Makûs ebeveynlerin makus çocukları, onların makûs çocukları… Çember bu türlü büyüyor.
Ben bu zincirdeki kırılmaları anlatıyorum işte. Öbür bir deyişle, hikâyelerim optimist. Zira bu çocuklar anne ya da babaları olması gerekmeyen bir yetişkin sayesinde dünyada var olmanın bir yolunu yine keşfedebiliyorlar.
“KİTABI YARATAN OKUMADIR”
“Mösyö İbrahim ve Kuran’ın Çiçekleri” 60’lı yıllarda geçiyor. O devirde İsrail-Filistin sıkıntısı bu kadar sancılı değildi. Müslümanlar ve Museviler daha problemsiz anlaşıyordu. Bugün geldiğimiz noktaya nasıl geldik pekala? İsrail’in Gazze’deki katliamından bahsediyorum. Nasıl bu türlü oldu?
Gazze ve İsrail’de yaşananlar gerçek bir trajedi. Benim için iki meşruiyet var. Filistin halkının kendi topraklarına sahip olması legal bir hak. İsrail halkının da kendi toprakları üzerinde hakkı var. Unutmayalım ki Musevileri Milattan Sonra 70’te General Titus aracılığıyla Kudüs’ten kovan biz Avrupalılarız. Teb Hükümdarı Kreon’un Antigon’la müsabakasındaki trajedi de budur. Kreon, devleti savunmakta haklıdır; Antigone ise kalbi, aileyi savunmakta haklıdır. Oburunun bakış açısına nazaran ikisi de haklı ve ikisi de haksızdır. Benim için dramatik olan, bu trajedinin müzakere edilmek yerine kanla, cinayetle gerçekleşmesidir. Tahlilin geldiğini görmeden öleceğim muhtemelen. Diyalog, uzlaşma, adil bir tahlile ulaşmak için tek yol. Zira iki meşruiyet var.
Avrupa ve ABD İsrail’e, Netanyahu’ya sonsuz takviye veriyor. Yaşanan bu trajedide Batı’nın hiç mi sorumluluğu yok?
Elbette var. Tarihin her kademesinde ve her anında sorumlulukları var. Zira İsrail Devleti 1948’de çabukla, bir çeşit savaşla kuruldu. Müzakere yoluyla kurulmak yerine vahşetle kuruldu ve vahşet devam etti. Avrupa ve ABD olarak biz hiçbir şey olmamış üzere davranıyoruz. Yaşananların gözlemcisi üzere davranıyoruz fakat olanlardan sorumluyuz.
Marx, Komünist manifestoda “Avrupa’nın üzerinde bir hayalet dolaşıyor, komünizm hayaleti” diyor. Bu hayalet günümüzde İslam mı oldu?
Bazı çok sağcı ve gerici beşerler için tahminen. Lakin bence bugün çok lakin çok mutsuz beşerler var. Örneğin Fransa’da, ölçülü, dingin ve istikrarlı bir İslam anlayışına, maneviyata sahip olan ve bu yüzden bir anda oburlarının gözünde kuşkulu hale gelen Müslümanlar var. Ben her vakit tüm dinlere ve bilhassa de bizim ülkelerimizde manevi İslam’a, kendimizi gerçekleştirmemize, âlâ olmamıza, cömert olmamıza ve yücelmemize müsaade veren bir İslam’a hürmet duyulması için gayret edeceğim. İster Eski Ahit, ister Yeni Ahit ya da Kuran olsun, bence tüm kutsal metinlerle ilgili sorun, içlerinde her şeyi bulabilmemizdir: Kendimizi yüceltmemiz, terbiye etmemiz için de, şiddete bulaşmamız için de nedenler var. Kutsal kitapların metinleri çok heterojen. Bence kitabı yaratan okumadır, okumayı yaratan kitap değil. Yani şayet yücelmek, kendinizi terbiye etmek istiyorsanız, gereksiniminiz olan şeyi bu kitaplarda bulabilirsiniz. Lakin birebir vakitte kendinizi alçaltmak ve bir hatalı olmak istiyorsanız, bu üç kitapta neye gereksiniminiz varsa onu da bulacaksınız. Okumayı bilmek herkesin kendi sorumluluğudur. Bunun için üzgünüm.
İSTANBUL’DA TERÖR SALDIRISINA DENK GELDİ
Bu bağlamda Türkiye’yi nerede görüyorsunuz? Evvelce Türkiye’nin Doğu ile Batı ortasında, Hıristiyanlık ile İslam ortasında bir köprü olduğu düşünülürdü. Türkiye’ye iki-üç defa geldiniz. Bizi nasıl görüyorsunuz?
Size hayranlıkla bakıyorum, zira şahane bir ülke, şahane bir kültür, harikulâde bir geçmiş bu. Bir köprü olduğunuz fikrine katılıyorum. Zira bana konuşacak kadar yakın ve beni şaşırtacak ve birebir vakitte zenginleştirecek kadar yabancısınız. O denli bir ülkesiniz ki, ya şehirlerinizde harikulâde bir ihtişam ya da kırsal kısımlarda muazzam bir sadelik var. O sayfalarda gezinirken kendimi ya İncil’de ya da Kuran’da geziniyormuş üzere hissediyorum. Etkileniyorum. Bu büyük bir öykü.
Türkiye’ye birinci ne vakit geldiniz?
Oyunlarımdan birini izlemek için İstanbul’a gelmiştim.
Hangi tarihte? 2010 mu?
Hayır, 90’ların sonuydu. 1998-99.
Hatırladığım kadarıyla son ziyaretinizde İstanbul’da bir terör saldırısı olmuştu.
Evet, Taksim Meydanı’nda. Yılı hatırlamıyorum lakin bir hücum olmuştu.
2019 yılı diye biliyorum.
Birkaç defa geldim İstanbul’a. Bir kezinde Taksim’de akın olmuştu. Ve ben oradayken yeniden öteki bir olay korkusu vardı. Hatırlıyorum zira her yer kapatılmıştı. Okurlarla buluşmamız vardı, kimsenin gelmeyeceğini düşünmüştük ancak salon doluydu. Beşerler orada olmak için tüm tehlikeleri göz arkası etmişlerdi. Bunu hatırlıyorum.
İlk ziyaretinizdeki Türkiye ile son ziyaretinizdeki Türkiye’yi karşılaştırırsanız ne söylersiniz? Bunu soruyorum zira tahminen yakın siyasi tarihimizi biliyorsunuzdur. Muhafazakâr diyebileceğimiz iktidarın Türkiye’yi de muhafazakâr bir ülkeye dönüştürdüğü düşünülüyor.
90’ların sonu ve 2000’lerin başında tanıdığım Türkiye’nin sahiden Avrupa’ya yöneldiği izlenimine kapılmıştım. Avrupa’ya yakınlaşmak istiyordu. Hatta Erdoğan’la Berlin’de karşılaşmıştım. Mösyö İbrahim için oradaydım, büyük bir ödül almıştım ve beni tebrik etmeye gelmişti.
Ne vakitti?
2004 yılında. O vakit Türkiye’nin büsbütün Avrupa’nın safında yer alacağı izlenimini edinmiştik. Lakin sonra öteki bir atak yaptınız. Artık büsbütün farklı bir ülke olduğunuz izlenimine kapılıyorum. Güya Avrupa düşü sona ermiş üzere.
Evet o hayal bitti…
Başka hayalleriniz vardır. Bir vakitler imparatorluk olan ülkelerde her vakit bir imparatorluk nostaljisi olur. Türkiye’de var, Fransa’da var, İngiltere’de var. İmparatorluk tarihi insanların zihinlerinde iz bırakmaya devam ediyor.
Son mahallî seçimleri sol muhalefet partisi kazandı. Ekrem İmamoğlu, Özgür Özel üzere isimlerle Türkiye rotasını değiştirip eski Avrupa üzere toplumsal demokrat bir ülke olabilir mi?
Bu soruya benden daha güzel yanıt verebilirsiniz. Ben kâhin değilim. Lakin ithal modele inanmıyorum. Her ülkenin, bilhassa de büyük bir ülkenin kendi tarihini, kendi toplumunu yarattığına inanıyorum. Diğer hiçbir şeye benzemeyen bir şey icat edeceksiniz, eminim.
Atatürk’le ilgili ne söyleyebilirsiniz? Cumhuriyeti o kurdu. Batı’ya karşı Doğu ülkeleri için bir model oluşturdu. Batı’ya karşı bir savaş kazandı…
Evet, İngilizlere ve başkalarına karşı…
Belki’de Batı’ya karşı kazanılan birinci savaştı, o yüzden soruyorum.
Atatürk hakkında bildiğim şey, Türkiye’yi çağdaşlığa taşıyan kişi olduğudur.
Ve laikliğe…
Ve laikliğe. Bunun bir model olarak kalabileceğini düşünüyorum. Ancak bence bu model artık eskisinden daha az prestij görüyor.
“DİNE DEĞİL LAKİN MANEVİYATA GEREKSİNİM VAR”
İstanbul’da nereleri gördünüz? Zira Mösyö İbrahim’de şöyle bir diyalog var:
“Burası mum kokuyor, Katolik.”
– Evet, Saint-Antoine Kilisesi.”
“Burası buhur kokuyor, Ortodoks”
– Yanlışsız, Ayasofya.
“Ve burası ayak kokuyor, Müslüman.”
– Ne, burası Sultanahmet Camii.
Bu Mösyö İbrahim ve Momo ortasında geçen bir diyalog… Dinleri kokularından tanıyarak eğleniyorlar. Aslında her dinin kendine has bir kokusu olduğu gerçek. Momo da diyor ki, cami ayak üzere kokuyor. Ona nazaran bu katiyen olumsuz bir şey. Mösyö İbrahim de onu azarlıyor ve “Sen delirmişsin” diyor; “Senin ayakların kokmuyor mu?” Yani insan kokuyorsa senin için yeterli değil mi? Ve ona, “Senin hakikaten Paris fikirlerin var” diyor. Yani kendinin her şeyin üstünde olduğunu düşünen insanların fikirleri. Sonra Mösyö İbrahim diyor ki, “Bunu kokladığımda kendimi düzgün hissediyorum, herkes üzere hissediyorum.” Bu hakikaten söylemek istediğim bir şeydi. İnsanları başlangıçta şok etmek istedim. Fransa’da, tiyatroda pek çok oyuncu bunu oynadı ve ben de bazen tiyatroda oynuyorum. Momo bunu söylediğinde beşerler gülüyor ve bu biraz ırkçı, alaycı bir gülüş. Sonra Mösyö İbrahim’in yansısı geliyor ve beşerler kendilerinin ne kadar gülünç olduklarını anlıyorlar.
Peki İstanbul dinler tarihi açısından ne söz ediyor size?
Her dinle kesişmiş bir kent İstanbul. İstanbul’un dinler ortası geçmişiyle âlâ geçindiğini düşünüyorum. Mescitler katedrale, katedraller mescide dönüşmüş tarihte. Bence Kudüs üzere bir kent: Taşlar insanlardan daha akıllı. Taşlar yalnızca bizim onlara verdiğimiz biçime sahip olduklarını bilir ve bir ortada yaşayabilirler. Beşerler ise, içinde doğdukları medeniyetin kendilerine verdiği hale sahip olduklarını ve aslında bu türlü bir ortada yaşamaları gerektiğini unutuyorlar. Bu yüzden İstanbul’daki taşların bilgeliğini nitekim seviyorum.
Güzel anlattınız. Kitaplarınızdaki diyaloglar çok hoş. Zira siz tiyatro da yazıyorsunuz.
Evet. Ben her şeyden evvel bir oyun yazarıyım.
Siz de Momo ve Mösyö İbrahim üzere İstanbul’dan geçip güneye yanlışsız Türkiye’yi gezdiniz mi?
Ne yazık ki hayır. Yalnızca İstanbul’u gördüm.
Konya?
Hayır. Ben yalnızca İstanbul’a gittim. İstanbul’a hayranım.
Kuran’ı okudunuz mu?
Evet.
Mösyö İbrahim, “Ben yalnızca Kuran’ımın içindekileri biliyorum” diyor. Sizin Kuran’ınızın içinde ne var?
Kuran, manevî yücelme, yükselme imkânı sunan bir kitap. Eski Ahit üzere, Yeni Ahit üzere. Ve tıpkı başka iki büyük kutsal metin Eski Ahit ve Yeni Ahit üzere, cümlelerde şiddet içeren kimi tabirler de var. İşte bu da bir inanan olmak için eleştirel bir zihne sahip olmanız gerektiğini, diğer bir deyişle, olayları ayırt edebilmeniz ve nasıl okuyacağınızı bilmeniz gerektiğini deliller. Dini eğitim felsefi eğitim üzeredir. Metinler hakkında gerçek bir anlayış düzeyi gerektirir. Şayet bilgelik yolunda ilerlemek istiyorsanız, bu kitapları okuyabilir ve bilgelikte gelişebilirsiniz. Ve şayet en yabanî ve en kolay dürtülerinizi haklı çıkarmak istiyorsanız, maalesef tüm bu kitaplarda bu kolay dürtülerinizi legal kılacak şeyler de bulursunuz. Yani kitabı kitap yapan okumadır. Bu yüzden kitabımın ismini “Mösyö İbrahim ve Kur’an’ın Çiçekleri” koydum. Mösyö İbrahim’in Kuran’ının içine kurutulmuş çiçekler var. Onun Kuran’ı okuma hali onu daha güzel bir insan yapıyor. Dediğim üzere, tüm kutsal metinler heterojendir. Hem can veren hem de ölümcül ögeler içerir. Ondan bir uyanış ve yeterlilik çıkarmak bize kalmış.
Şişmanlayamayan Sumocu’da Cun diyor ki, “Yaşamak için dine gereksinim yoktur.” Şomintsu karşılık veriyor: “Dine tahminen hayır, lakin tinsellik, evet.” Yaşamak için dine muhtaçlığımız var mı?
Hayır. Ancak bence maneviyata, diğer bir deyişle kıymetlere gereksinimimiz var. Hayatımızda neyin kıymetli olduğunu ve neyin olmadığını bilmemiz gerekiyor. Hareketlerimize mana vermemiz gerekiyor. Neden varız? Neden doğduk? Neden öleceğiz? Uygun miyiz? Makus müyüz? Bu sorular için maneviyat çok değerli. Bu ateist bir maneviyat ya da büyük bir dinden esinlenen bir maneviyat olabilir. Lakin maneviyatın iktisadı olmaz.
Artık iktisat de bir din haline geldi lakin.
Evet, işte bu maneviyattan mahrum bir yaşama örnek. İktisat, maddi şeyler öncelikli olduğunda, paranın muvaffakiyetinden öteki bir şey öncelikli olmadığında, o vakit manevî bir hayat yaşamıyorsunuz demektir. Bu bizi mutsuz eder. Zira her vakit sizden daha fazlasına sahip olan birileri vardır. Zira asla gereğince şeye sahip olamazsınız ve bu bu türlü devam eder. Hayat, bunun dışındaki pahalar üzerine inşa edilmeli. Bir hayat, daha fazla, daha az üzere niceliksel şeyler üzerine değil; nitelik ve bedeller üzerine inşa edilmeli. Ruhsal hayatın iktisadı olmaz. Maneviyat ile din birebir şey değildir. Mesela Asya’da çok hoş ateist maneviyatlar var. Filozoflar ortasında da ateist manevi anlayışlar var.
“DİNLER BİZİ AÇAR, TARİKATLAR KAPATIR”
Tarikatlara nasıl bakıyorsunuz? Çok tehlikeli, katliama neden olan tarikatlar da var. Dahası, şayet siyasi güç kazanırlarsa her şeyi değiştirebiliyorlar. Tarikat söz manasıyla Allah’a ulaşmanın yolu. Tarikatlar hakkında ne söyleyebilirsiniz?
Tarikatlar ile gerçek dinler ortasındaki fark; gerçek dinlerin daha düzgün beşerler olmamızı sağlaması, tarikatların ise Allah’a ulaşmayı önermesidir. Gerçek dinler bizi insanlaştırır; bizi daha bilge, daha fedakâr, daha cömert yapar. Dinlerin kendilerine has maksatları, gayeleri yoktur. Bizi birbirimize açarlar. Tarikatlar ise bizi kapatır, diğerleriyle temasa sokmaz, tam bilakis bizi ayırırlar. Üyelerini direkt Allah’a yönlendirmek için onları her vakit izole ederler.
Bir müellif arkadaşım, tarikat ile din ortasındaki tek farkın dinlerin daha çok inananı olması olduğunu söylemişti.
Dinlere karşı olan beşerler da, dinin başarılı olmuş bir tarikat olduğunu söyler. Buna katılmıyorum. Tarikat bir kapanmadır, din ise bir açılma.
Dinlerin geçersiz birer çimento olduğunu düşünenler de var. İnsanları birleştirici üzere görünürler lakin aksine kimliklerini bölerek onları ayırırlar. Unutmayın tarihte çok din savaşı yaşandı.
Sorun dinler değil. Sorun insanların dinleri kullanma biçimleri. Birtakım beşerler dinleri siyasi ya da finansal emeller için kullanıyor. Bana nazaran dinin kendisi buna direnebilir. Bana nazaran üç kardeş din var. İbrahim’in dinleri; yani Eski Ahit, Yeni Ahit ve Kuran. Benim için bu kardeşlik çok değerli. Bu kardeşliğin kardeş arbedesine dönüşmemesi için gayret etmeliyiz. Kardeşleri kardeş olmak yerine birbirine kırdıran nedir? Ortak bir kökene sahip olduklarını unutmalarıdır. Üç büyük tek ilahlı dinin ortak noktalarını bilmenin, birlikte yaşamalarını sağlayabilecek şey olduğuna inanıyorum. Onlar kardeştir, birebir kökenden gelen farklı kardeşler. Lakin kardeştirler. Kökenin unutulması, babanın unutulması, savaşın aslıdır.
“DİNİ CANİLER DE KULLANIYOR, İKTİDARLAR DA”
Din ve ahlâk ortasında direkt bir bağ var mı? Dindar olan daima ahlâklı mıdır? Bizde bu türlü bir algı var da ondan soruyorum: Dindar olmayan ahlâklı olamaz mı?
İnsanlık tarihinde ahlâk birincinin dinin içinde ortaya çıktı ancak sonra dinlerden kopmayı, ayrılabilmeyi başardı. Örneğin Batı Avrupa’da, ahlâki bedeller Hıristiyanlık’tan geldi lakin ateist hale dönüştüler. Ben buna sadakat diyorum… Laik bir ahlâka sahip olabilmek, ateist bir ahlâka sahip olabilmek değerli. Ve daha da düzgünü, bu ahlâkın dini ahlâkla kesişebilmesi olur.
Din kapitalizm tarafından kullanılmıyor mu? Jacob Rothschild, “Fakirler bir gün cennetin olmadığını öğrenirse, bu dünyayı yönetim edemeyiz” diyor. Beşerler dinle hâlâ uyutuluyor mu?
Tabii ki din muktedirler tarafından kullanılıyor, kapitalizm tarafından da kullanılıyor. Bazen caniler-katiller tarafından da kullanılıyor. Din her türlü berbata kullanıma ve sahtekârlığa açıktır fakat bana nazaran her din özünde fedakâr ve cömerttir; dayanışma ve ahenge dayalı bir insanlık inşa etmeye çalışır. Söylediğim üzere, dinler vilayetle de Allah’a götürmez lakin beşere, daha yüksek bir insan kavramına götürür. Ve bunun için de dinlere hürmet duymalıyız.
Mösyö İbrahim bir Sufi, o denli söylüyor. Mevlana’nın Mesnevi’si hâlâ dünyada en çok satan kitaplardan biri. Batılar Mevlana’da ve Mesnevi’de ne buluyor?
Sufi kültürünü çok sevdim zira büyük bir özgürlük vadeden çok şiirsel, çok zeki bir kültür. Sufi okumalarım harflerden çok ruhla ilgiliydi. Birebir sözler değil, daha çok onlardan ders çıkarmak değerli bu kültürde. Oradaki mizahı da çok sevdim. Birçok Sufi şairde ya da Sufi bilgelerde bulunan mizah, dinde çok az olan bir şey. Bu mizahın, bilgeliği sempatik ve istek edilir kıldığını gördüm. Ayrıyeten Sufizmin bedensel faaliyetlerinden de çok etkilendim. Dua, istikrar arayışıyla dans etmeyi ve vücudu yormayı içeriyor. Bu beni çok etkiledi. Hıristiyanlık vücudu dikkate almaz, hatta vücuttan nefret eder. Burada ise ansızın vücut sevgisi ortaya çıkıyor, zira dua dansın içinde. Bu çok ilham verici.
Siz de döndünüz mü?
Evet, öğrenmeye çalıştım. Çok zordu.
Beyoğlu’nda Galata Mevlevihanesi var. Orada mı?
Hayır, otelime bir eğitmen geldi.
Ne hissettiniz?
Bunu manevî bir idman haline getirmek için çok fazla pratik yapmak gerektiğini. Benim için fizikî bir antrenman olarak kaldı.
“Sufilik bir hastalık değil düşünme biçimiydi. Her ne kadar kendileri şahsen birer hastalık olan düşünme biçimleri olsa da…” diyor Mösyö İbrahim. O düşünme biçimleri neler?
Hastalıklı olanlar mı?
Evet. İdeolojiler mi?
Elbette.
Ama hangileri?
Benim için kıymetli olan inanmak ve bilmeyi ayırt edebilmektir. Ben ne biliyorum? Bir artı bir, iki eder. Bu hepimizin paylaşabileceği rasyonel bir bilgidir. Öte yandan, metafizik, ahlâk ve ideolojinin büyük soruları kelam konusu olduğunda, bir artı teğin iki ettiği kesin yanıtlar bulamıyoruz. Ben hipotezler, teoriler, olasılıklar ve seçimler dünyasındayım. Bu yüzden kendimize “buna inanıyorum lakin emin değilim, kesin değil, yani bu bilgi değil” diyebilecek alçakgönüllülüğe ve kolaylığa sahip olmamız gerektiğini düşünüyorum. İnandığım şey bildiğim şey değildir. Bu ikisini birbirinden ayırmak çok kıymetli. Pekala ideoloji nedir? İnancı bilgi ile karıştırmaktır. Öbür deyişle, inandığınız şeyin kesin ve hakikat olduğunu düşünmektir. İdeoloji radikalizme yol açar, şiddete yol açar, zira çoklukla kendi doğrularımızı diğerlerine dayatmak isteriz. Benim için alçakgönüllülük ve kuşku pratiği felsefi ömürde muhakkak elzemdir.
Yani din ve inanç da bilim kadar değerli; zira bilim karşılık veriyor.
Bilim tartışamayacağımız karşılıklar verir, din ise tartışabileceğimiz yanıtlar getirir ve böylelikle seçim yapabiliriz. Din kıymetlidir, zira bilimin kapsamadığı insan hayatının tüm alanını kapsar. Bilim insan hayatının çok dar bir alanını kapsar lakin ahlâk, metafizik ve siyaset alanı bilim tarafından kapsanmaz. Bu yüzden bilgi ve akabinde seçimler, hipotezler ve teorilerle yaşamak zorundayız.
“ÇÖLDE KAYBOLDUM, TANRIYI GÖRDÜM”
Bir röportajınızda “Tanrıyı gördüm” dediğinizi okudum. Bu türlü bir şey söylediniz mi?
Sahra Çölü’nde yürüyüşe gitmiştim. 10 kişilik bir kümeyle 10 gün boyunca yürüyecektik. Beşinci ya da altıncı gün kayboldum. Sahra’nın dağlık kısmında, Ahaggar Dağları’nda kayboldum.
Yalnız mıydınız?
Evet. Yiyecek, içecek hiçbir şey yoktu. Çölün ortasında 32 saat kayboldum. Ve gece olduğunda, kendi kendime hayatımın en dehşetli gecesini yaşayacağımı söyledim. Zira biliyordum ki üç gün boyunca su içmezseniz ölürsünüz. Fakat o gün hayatımın en hoş gecesini yaşadım.
Nasıl? Ne hissettiniz?
Bir kendinden geçiş, vecd hali… Bedenimin bir kesimi rüzgârdan korunmak için kayaların gerisinde, kumun içindeydi. Şubat ayıydı, gece soğuktu. Sonra öteki bir kesimim Rab’ın ışığıyla, sıcaklığıyla, kudretiyle müsabakaya gitti. Mistik tecrübe dediğimiz şey bu. Bu tecrübesi bir kitapta anlattım, ismini da “Ateş Gecesi” koydum. Bu ifadeyi, kendisi de bir inançsız olan ve bir gecede inançsızlıktan inanca geçen, ateş gecesi dediği o gece aldığı notları her vakit kalbinin üstünde, kıyafetinde taşıyan Fransız filozof Blaise Pascal’dan ödünç aldım. Gördüğüm ilah, tek bir dinin rabbi değildi; tüm dinlerin, en azından üç tek ilahlı dinin ilahıydı. Bu tecrübe dünyayla ve başka beşerlerle münasebetimi büsbütün değiştirdi. Zira ben nitekim bir ateisttim, ateist olarak doğdum, ateist ailede büyüdüm, ateist olarak eğitim aldım, ateist ideoloji okudum. Hatta tezimi ateist bir filozof üzerine yaptım. Bu keşif bir ihtilaldi. Her şeyi tekrar düşünmek, öteki sözler, diğer kavramlar, dünyada var olmanın diğer bir yolunu bulmak zorundaydım. Bu hayatımın en büyük ikramıydı. Sahra’daki o gece…
O gece bir inanana dönüştünüz…
Evet, inançlı biri oldum.
Bir dine mi inandınız, Allah’a mı?
Hayır, her şeyden evvel Allah’a. Genel olarak Allah’a. Ve buradan yola çıkarak her türlü dinle ilgilenebildim.
Evet, kitaplarınızda farklı dinler var. Budizm ve İslam var…
Budizm, İslam, Hıristiyanlık. Zira mistik kalp tüm dinlerde birebirdir ve farklı dinlere girmemi sağlayan şey de budur.
Sizi çölde nasıl buldular?
Tuareg rehberimiz, hani şu çölün mavi adamları var ya, sonraki gün buldu beni. Dağın eteğinde uyandığımda ve güneşin doğduğunu gördüğümde, dağın aykırı tarafında olduğumu fark ettim. Günümü dağa tırmanarak, tepeyi aşarak geçirdim. Tepeyi aştığımda öteki tarafta bulunan Tuareg rehber beni gördü. Sonra aşağı inmeye devam ettim. Tekrar kayboldum fakat o beni görmüştü artık ve buldu. Bu harika bir şeydi, zira o ve öbürleri geceyi kaygıyla bağırarak geçirmişlerdi. Eric, Eric, Eric… Hatta ateş bile yakmışlardı. Ağaçların, odunların olmadığı Sahra’da, bitkilerin köklerini sökerek büyük ateşler yakmışlardı. Amerikan ateşleri, Tuareg ateşleri değil… Onları görebiliyordum fakat ben dağın başka tarafındaydım. Ve Tuareg rehber beni kollarına aldığında, -çünkü beni bulduğu için memnundu, onun ve oburlarının müthiş bir gece geçirdiğini fark ettim. Ben ise hayatımın en hoş gecesini geçirmiştim.
Sizin yüzünüzden…
Evet, evet. Ve sessiz kaldım. Söyleyecek kelam bulamadım. Ve sonra, içimde nihayet bunun hakkında konuşmamı sağlayan büyük bir simyasal süreç gerçekleşti.
Hangi yıldı?
1989.
HAFTAYA: ÜMİDİ BİTEN GENÇLİK NASIL KURTULUR? HİTLER RESSAM OLABİLSEYDİ DÜNYA NASIL BİR YER OLURDU?
**
BUNLARA BAKIN
1) BAKİ KARANLIK, Ian Rankin – William Mc Ilvanney, Çev: Berna Ece Gündüz (Ayrıntı)
Glasgow’un şiddetli sokaklarında, Cinayet Masası’nın tecrübeli dedektifi Jack Laidlaw, yırtıcı bir cinayetin sırrını açığa çıkarmaya çalışırken kendini kentin en tehlikeli isimleri ortasında, hile ve ihanetin iç içe geçtiği ölümcül bir oyunun ortasında bulur…
2) Z BAKIŞ, Esila Ayık (Kırmızı Kedi)
“Toplumsal meselelere karşı harekete geçme isteğiyle bir reaksiyon, başkaldırı olarak 11 yaşımda birinci denemelerimi kaleme aldım. Artık 11 yaşındaki o küçük kızın hassaslığının meyvesini toplayarak devrimizdeki meseleleri bir gencin gözünden okura aktarıyorum” diyor Esila Ayık. Yakın devirdeki kıssasını biliyorsunuz aslında…
3) SUYUN PARÇALADIĞI, Asya Seyhan (Klaros)
Asya Seyhan, genç bir bayanın gözüyle erkeklere ve hayata bakıyor. Aslında birebir vakitte her seferinde baştan başlamanın öyküsü bu… “Sustum. Konuşmuyorum artık. Söylemiyorum da. Bıraktım. Herkes söylesin. Ben susarım. Ben söylemesem de olur. Ben kimim ki. Sözcükler karnımda hayvan leşi üzere duruyor. Vücudumu ağrıtıyor…”
4) ELLEN WEST HADİSESİ, Ludwig Binswanger, Çev: Oğuzhan Herdi (Sfenks)
20. yüzyıl başında tanınan olan iki anlayış var: Ruhsal hastalıklara bedensel hastalıklar üzere bakan psikiyatrik anlayış ile psikanaliz. Ellen West her ikisine de maruz kalmış bir bayan. Lakin sonunda, vaktin ünlü hekimleri tarafından yazgısına terk edilmiş. Ludwig Binswanger’in, Sigmund Freud’un yakın arkadaşı olduğunu hatırlatalım.
5) CSUTORA – ŞAHSİYETLİ BİR KÖPEĞİN KISSASI, Sandor Marai, Çev: Tarık Demirkan (Can)
Her şey burjuva bir kocanın eşine Noel armağanı olarak yavru köpek getirmesiyle başlar. Hayvan büyüdükçe onun safkan değil melez bir köpek olduğu anlaşılır ve konut halkının tutumu değişir. Özgürlüğüne düşkün Csutora da evcilleştirilme gayretlerine isyan eder, kendi bildiğini okur. Anarşist bir köpek romanı…
