Türkiye’de toplumsal güvenlik sistemi, vatandaşın hayatında en kritik garanti. Çalışma hayatı boyunca tertipli sigortalı olmak herkesin imkânı dahilinde olmuyor. Kimi hiç çalışamıyor, kimi yarı vakitli iş buluyor, kimi de işsiz kaldığında günlerini dolduramıyor. İşte bu noktada devreye “isteğe bağlı sigorta” giriyor. Yani vatandaşın kendi cebinden prim ödeyerek toplumsal güvenlik şemsiyesi altında kalabilmesi.
İSTEĞE BAĞLI SİGORTALILIK NEDİR?
Türkiye’de ikamet eden ve mecburî sigortalı olacak bir işte çalışmayan herkes bu haktan yararlanabilir. Ayrıyeten yurtdışında olup da Türkiye’nin toplumsal güvenlik muahedesi yapmadığı ülkelerde yaşayan Türk vatandaşları için de tıpkı imkân kelam bahsidir. Kaideler nettir:
– Mecburî sigortalı bir işte çalışmıyor olmak,
– Ay içerisinde 30 günden az çalışıyor ya da eksik müddetle sigortalı görünüyor olmak,
– Kendi sigortalılığı nedeniyle malullük yahut yaşlılık aylığı almıyor olmak,
– 18 yaşını doldurmuş olmak.
Kanunun yürürlüğe girmesinden evvel isteğe bağlı sigorta ödeyenler için de haklar korunmuş, rastgele bir süreç yapmadan bu kapsamdaki sigortalılıkları devam ettirilmiştir.
NEREYE VE NASIL BAŞVURULUR?
İlk kere isteğe bağlı sigortalı olmak isteyenlerin, Toplumsal Sigorta Süreçleri Yönetmeliği ekinde yer alan “İsteğe Bağlı Sigorta Giriş Bildirgesi” ile ikamet ettikleri yerdeki toplumsal güvenlik vilayet müdürlüğüne yahut merkezine başvurmaları gerekiyor. Bugün artık e-Devlet üzerinden de birkaç dakikalık süreçle online müracaat yapılabiliyor. Daha evvel isteğe bağlı sigortalılığı olanların tekrar sisteme dahil olması içinse yalnızca bir dilekçe kâfi.
PRİMLER NASIL ÖDENİR?
İsteğe bağlı sigortalı, aylık çıkarını kendi beyan ediyor. Bu kar, prime temel alt ve üst hudut ortasında olmak zorunda. Prim oranı %32’dir. Bunun %20’si malullük, yaşlılık ve vefat sigortası için; %12’si ise genel sıhhat sigortası için alınır. Yani bugün yatırılan her prim hem emekliliğe hem de sıhhat garantisine dönüşüyor.
Ancak unutulmaması gereken kritik bir kural var: Primler, ilişkin olduğu ayı takip eden 12 ay içinde ödenmezse o ay için hizmet hakkı büsbütün kaybolur.
BAŞLANGIÇ VE SONA ERME ŞARTLARI
İsteğe bağlı sigortalılık, müracaatın Kurum kayıtlarına geçtiği günü takip eden günden itibaren başlar. Sona ermesi ise; kişinin kendi talebiyle çıkması halinde prim ödenen son günü takip eden günden, emeklilik aylığı bağlanması halinde talep tarihinden, vefat halinde ise mevt gününden itibaren olur.
1 Ekim 2008’den sonra birinci kere isteğe bağlı sigortalı olanlar ile eski kanunlara nazaran isteğe bağlı prim ödeyenlerin bu tarihten sonra ödedikleri primler 5510 sayılı Kanunun 4/b (Bağ-Kur) statüsünde kabul edilmektedir. İşte bu düzenleme, düzmece sigortalılık problemini doğuran en kritik eşiktir.
SAHTE SİGORTALILIK SORUNU VE 1 EKİM 2008 DÜZENLEMESİ
1 Ekim 2008’e kadar vatandaşlar, isteğe bağlı SSK primi ödeyerek çalışmadan da SSK statüsünde sigortalı olabiliyordu. Lakin bu hak kaldırılınca, isteğe bağlı sigorta yalnızca Bağ-Kur statüsünde değerlendirilmeye başladı.
Türkiye’de emeklilikte hangi statüden emekli olunacağı son 2520 gün üzerinden belirlenir. SSK’dan emekli olmak, Bağ-Kur’a nazaran daha kolaydır. Bu yüzden emeklilik hesabında avantaj sağlamak isteyen vatandaş, son devirde SSK’lı görünmek ister. Lakin iş bulamayan yahut fiilen çalışamayan şahıslar bu imkândan yoksun kalınca, düzmece sigortalılık denilen yasa dışı yola başvuruyor.
Sahte sigortalılık, kişinin gerçekte çalışmadığı halde bir tanıdığının işyerinde sigortalı gösterilmesidir. Kağıt üzerinde sigortalı görünen bu kişi aslında işyerinde yoktur. SGK kontrollerinde bu durum tespit edildiğinde, kelam konusu günler büsbütün silinir. Silinen günler sonrası kişi emeklilik için gerekli gün sayısını dolduramıyorsa, bağlanan emeklilik maaşı da iptal edilir. Dahası, bugüne kadar ödenmiş emekli maaşları ve yapılan sıhhat harcamaları faiziyle birlikte geri alınır.
Bugün binlerce vatandaş düzmece sigortalılığın mağduru. Aslında bu mağduriyetin temelinde, 2008’de kaldırılan isteğe bağlı SSK hakkı yatıyor. Zira vatandaş kendi isteğiyle SSK statüsünde prim ödeyemediği için mecburen fiilen çalışmadan sigortalı görünmeye yöneliyor. Şayet bu hak yine tanınsaydı, ne vatandaş mağdur olurdu ne de toplumsal güvenlik sisteminin güvenilirliği zedelenirdi.
Bir öbür kıymetli ayrıntı ise şu: Emekliliğine 1260 günden az eksiği olan şahıslar, bu süreyi Bağ-Kur’da tamamladıktan sonra SSK’ya geçerek yeniden SSK’dan emekli olabilir. Fakat bu kuralı bilmeyen pek çok vatandaş, gereksiz yere uydurma sigortalılığa yöneliyor ve hayat uzunluğu birikimini riske atıyor.
İsteğe bağlı sigortalılık, vatandaşın kendi cebinden prim ödeyerek yarınını garanti altına alabilmesinin en yasal yoludur. Lakin 2008’de yapılan değişiklik, bu yolu daraltmış ve uydurma sigortalılığı körüklemiştir. Çalışma hayatının gerçeklerine bakıldığında, bilhassa işsiz kalan ya da eksik günleri bulunan milyonlarca vatandaş için isteğe bağlı SSK hakkının tekrar tanınması büyük kıymet taşımaktadır.
Bugün toplumsal güvenlik yalnızca sayılar, tablolar ve kanun hususlarından ibaret değildir. Bu sıkıntı, vatandaşın yarınına duyduğu itimadın ismidir. Şayet insanlara kendi emekliliğini yasal yollarla teminat altına alma imkânı tekrar verilirse, düzmece sigortalılık üzere yollara da gerek kalmayacaktır.
