Trafik kültürü ekseriyetle izole bir olgu olarak kıymetlendirilir lakin aslında daha geniş bir toplumsal tablonun yansıması olabilir mi?
Birçok ülke hem olumlu hem olumsuz istikametlerin mevcut olduğu çeşitli bir sürüş kültürüne sahiptir. Örneğin, yollarda sık sık sabırsızlık gösterme, riskli durumlarda sollama yapma yahut agresif araç kullanma üzere davranışlar, ağır ömür şekli, gerilim, sabırsızlık üzere öbür toplumsal etkileşimlerle de alakalı olabilir. Öte yandan, şoförlerin diğerlerine yol vermesi yahut polis denetimleri konusunda uyarması üzere dayanışma örnekleri de kolektif ruhun ve karşılıklı yardımlaşmanın varlığını ortaya koymaktadır.
Peki direksiyon başındaki davranış kalıplarımız nitekim yalnızca trafik kurallarının teknik bir kesimi mı, yoksa günlük omurdaki daha derin toplumsal normlarla, kıymetlerle ve davranış biçimleriyle kontaklı mı? Yollardaki hoşgörüsüzlük, saldırganlık ve sabırsızlık, sadece berbat trafik altyapısının ve ceza eksikliğinin bir sonucu mu, yoksa bunlar toplumsal bağlantı ve karşılıklı hürmetteki daha geniş bir sorunun belirtisi mi? Sürüş kültürü toplumun bir aynası olarak görülebilir mi ?
– Trafikteki tüm olayları, insan, taşıt, yol altyapısı, trafik tertibi ve etraftan oluşan bir sistemdeki faktörlerin etkileşimi bağlamında gözlemleyebiliriz, trafiğin gerçekleştiği ortamın, bilimsel ve uzman araştırmalarının yahut medya haberlerinin konusu olmamasına karşın, trafik olaylarını değerli ölçüde etkileyebileceğini söylüyor uzman.
Şehir içi trafiğin ağır olduğu bölgelerle, kırsal kesitteki trafiğin daha az olduğu bölgeler ortasındaki sürüş şartları ortasında büyük farklar olduğunu da kelamlarına ekliyor.
– Etraf; hava şartları, görüş uzaklığı, etraftaki görüntü, yol kenarı bitki örtüsü, aydınlatma, yol boyunca uzanan görsel ve fizikî ögeleri içerir. Etrafın fizikî olarak gözle görülebilen, müşahede ve araştırmaya açık somut ögelerinin yanı sıra, trafik ortamının bir de psikososyal bileşeni bulunmaktadır. Toplumda kabul görmüş davranış kalıpları ve kültürel normların yanı sıra sosyoekonomik faktörlerin şoförlerin ve öbür yol kullanıcılarının davranışları üzerindeki tesirinden bahsediyoruz.
Kültürler ortası sürüş farklılıklarına ait bir araştırmaya nazaran, şoför davranışlarında farklılıklar tespit edildiğini, bilhassa Yunanistan, İran ve Türkiye’deki şoförlerde agresif sürüş, inançlı sürüş maharetlerinin eksikliği ve toplumsal müsamaha eksikliğinin Kuzey Avrupa’daki (İngiltere, Finlandiya ve Hollanda) şoförlere kıyasla kıymetli ölçüde mevcut olduğunu belirtmektedir. Bilim, bilhassa de nörobilim alanı, farklı toplumlarda ve kültürlerde ruhsal, nörobiyolojik ve genetik özellikler ile süreçlerin etkileşimine dayalı olarak insan davranışını iddia etmeye ait sorulara şimdi karşılık bulamıyor.
– Genel olarak, bir kişinin içinde büyüdüğü kültürel bağlam onun kıymetlerini, tavırlarını, inançlarını ve davranışlarını şekillendirir. Farklı kültürler ve toplumların yol güvenliğine yönelik tavırları farklılık gösterebilir. Bazıları trafik kurallarına uyan ve ağır trafik sıkışıklıklarına karşın çok fazla trafik sorunu yaşanmayan sabırlı şoförlere hürmet gösterirken (Tokyo, Singapur), bazıları ise riskli ve agresif sürüşe ve trafik kurallarının ihlal edilmesine müsamahayla yaklaşır (Mumbai, Kahire, Lagos, Meksiko). Elbette trafik ve başka yasalar ve bunların dengeli bir biçimde uygulanması bunda belirleyici bir rol oynuyor lakin toplumda sürüş güvenliği konusunda bedel ve tavırların oluşması ihmal edilmemeli: düzenlemelere uymaya yönelik olumlu tavır, öteki şoförlere, bilhassa trafikteki çocuklar, yayalar, bisikletliler ve engelliler üzere savunmasız kümelere karşı müsamaha ve hürmet – diyor pskolog
Her toplumda, okul döneminden başlayarak sürücü okulunda sürüş marifetlerinin kazanılmasına kadar, lakin daha sonra trafikte toplumsal olarak istenen davranışların toplumsal olarak teşvik edilmesi yoluyla, sürüşe ve trafikteki davranışlara yönelik olumlu tavırların sistematik olarak teşvik edilmesinin ve benimsenmesinin kıymetli olduğunu belirtiyor. Fakat bu ‘zorunluluklar’ yalnızca trafik kültürü için geçerli değildir zira trafik kültürü toplumun genel kültüründen başka değildir. Çocuklara ve gençlere şahsî güvenlik, etraflarındaki muhtemel tehlikeleri nasıl fark edecekleri ve onlardan nasıl korunacakları konusunda eğitim vermek değerlidir ve sorumlu davranışın büyük ölçüde öğrenilebileceğini, lakin büsbütün öğrenilemeyeceğini ekliyor.
Tehlike hissini geliştirmenin, kendi yetenek ve hudutlarını tanımanın, inançlı davranış biçimlerini uygulamanın ve hayatın her alanında sorumlu ve inançlı davranışa karşı olumlu bir tavır oluşturmanın gerekli olduğunu ekliyor: kişilerarası bağlantılardaki riskleri tanıma (sosyal taklit, toplumsal ağlarda baskı), sıhhat, beslenme ve fizikî aktiviteye dikkat etme, toplumsal marifetleri öğrenme, müsamaha, anlayış, çatışma durumlarının nasıl ortaya çıktığını ve nasıl çözüleceğini manaya, ayrımcı tavır ve davranışlardan kaçınma, sorun çözme ve karar alma yolları, hisleri denetim etme, riskli hayat usulleri ve finansal riskler; insan hakları ve sorumluluğu.
“Çocuklara ebeveynler, aile üyeleri, öğretmenler, uzmanlar ve onlara bakan diğer tüm yetişkinler tarafından sağlanan güvenlik ve takviye, onların ilerideki omurlarındaki dayanıklılıkları ve olgunlukları yahut ruh sıhhatleri açısından kıymetli bir faktördür” . Bir toplumun sosyoekonomik durumunun trafik kazalarının meydana gelmesiyle alakalı olduğunu da kelamlarına ekliyor.
– Yüksek GSYİH’nin trafik kazalarındaki mevt sayısında azalma ile bağlı olduğu, yani ülkede standartların düşmesiyle birlikte trafik kazalarındaki vefat sayısının arttığı tespit edilmiştir. Dünya Sıhhat Örgütü’ne (WHO) nazaran, trafik kazalarından kaynaklanan ölümlerin yüzde 93’ü düşük ve orta gelirli ülkelerde gerçekleşiyor.
Ekonomik olarak zayıf ülkelerde trafik kazalarının sayısındaki artışın esas nedenleri ortasında kentleşmenin artması olmakla birlikte, araçların eskimesi ve teknik arızaları, yaya ve bisikletli sayısının artması da yer almaktadır.
– Kimi iddialara nazaran 2050 yılında dünya nüfusunun yüzde 70’i kentlerde yaşayacak, bu da kentsel altyapı ve ulaşım sistemlerine daha fazla yük bindirecek. Kentsel alanlarda binek araçlar, motosikletler, bisikletler ve yayalar için farklı alanlar bulunmadığından trafik çatışmaları yaşanma mümkünlüğü artmaktadır.
Saldırgan davranışın, bir diğerine rastgele bir formda ziyan verme yahut yaralama niyetiyle gerçekleştirilen sözel yahut fizikî yansılar olarak tanımlandığını, niyetin tam olarak gerçekleşip gerçekleşmediğine bakılmaksızın, bunu söz ettiğini belirtiyor. Saldırgan sürüşün örnekleri ortasında sürat yapmak, bir aracın çok yakınına gitmek, geçiş hakkını kaybetmek, slalom sürüşü, sağdan sollama yapmak, uygunsuz ve inançlı olmayan şerit değiştirmeler, dur işaretinde durmamak, gereksiz yere korna çalmak, selektör yapmak ve benzerleri yer alır.
– Şehirlerdeki şoförler için bir başka sorun ise araç kullanırken maruz kaldıkları görsel bilgi ölçüsünün çok fazla olmasıdır: statik ve dinamik reklamlar, ticari reklamlar, billboardlar, bakımsız binalar, yıkılmayı bekleyen binalar, terk edilmiş araçlar, yol kenarındaki çöpler, grafiti, berbat yerleştirilmiş trafik işaretleri, trafiğin gerçekleştiği etraftaki uygunsuz ögeler ve çok ölçüde görsel bilginin birebir vakitte kentin görsel kirliliği olarak da isimlendirilebileceğini belirtiyor.
– Trafikte kıymetli olan bilgilerin algılanması ve işlenmesinde zorluk yaşanması, dikkatin azalması, reaksiyon müddetinin artması, karar almada zorluk yaşanması üzere nedenlerle şoförde bilişsel yük oluşabiliyor. Kıymetli görsel işaretler gizleniyor ve yoldaki tehlikelerin kıymetlendirilmesi zorlaşıyor, hasebiyle süratli ve hakikat karar alma yeteneği azalıyor ayrıyeten kent içi sürüşte gerilim, telaş, zihinsel yorgunluk ve konsantrasyon eksikliğinin trafik kazası riskini artırdığını söylüyor.
Kamusal alanların, yani binaların, sokakların ve meydanların tasarlanma biçiminin, vatandaşların hissetme ve davranma biçimlerini kıymetli ölçüde etkileyebileceğini de kelamlarına ekliyor.
Dağınık, ihmal edilmiş, bakımsız kent alanları (binalar, sokaklar ve meydanlar) yalnızca şoförler için gerilimli olmakla kalmıyor, tüm vatandaşlar için tatsız bir tecrübe olabiliyor. Birtakım teorilere nazaran bu çeşit yerler güvensizlik, endişe, tasa ve kaçma isteği uyandırabildiği üzere, antisosyal davranışları ve vandalizmi de artırabiliyor.
Uzman, buna karşılık, kentteki kamusal alanların niyetli bir formda tasarlanması ve planlanmasının tasayı hafifletmeye, ruh sıhhatini düzgünleştirmeye ve bireylerin ve toplumların genel ömür kalitesini artırmaya yardımcı olabileceğini ekliyor. Âlâ bakılan alanlar gurur, güvenlik ve topluluğa aidiyet hissini teşvik eder. Yerlerin bakımı ve dizaynında toplumun iştiraki toplumsal ahengi artırabilir ve vandalizm mümkünlüğünü azaltabilir. Kentsel alanların bakımı ve tertibine yatırım yapmak daha sağlıklı ve inançlı bir topluma yol açabilir ve tüm vatandaşların refahını artırabilir.
Sürüş kültürünün temel ögelerinden biri de kurallara karşı tavırdır. Trafik ihlalleri -ister sürat yapmak, ister engelli park yerlerine park etmek, isterse yaya geçitlerini görmezden gelmek olsun- sıkça görülüyor. Bu olgu, kanunlara ve kurumlara yönelik daha geniş bir toplumsal tavrı yansıtabilir. Toplumda kuralların büyük sonuçlar doğurmadan çiğnenebileceğine dair bir inanç varsa, o vakit bu türlü bir zihniyet yola da yansır. Lakin olumsuz taraflarına karşın sürüş kültürü statik değildir. Son yıllarda, bilhassa daha sıkı trafik kuralları ve eğitim kampanyalarıyla büyüyen genç jenerasyonda şoför davranışlarında düzgünleşme görülüyor. Ayrıyeten trafik kameralarının sayısının artırılması ve cezaların ağırlaştırılması da yollarda daha fazla disiplin sağlanmasına katkı sağlıyor. Lakin uzun vadeli değişimler sırf baskıcı tedbirlerle gelemez. Kıymetli olan, trafik kültürünün erken yaşlardan itibaren eğitilmesi ve geliştirilmesi, birebir vakitte toplumsal zihniyetin daha geniş bir biçimde değiştirilmesidir. Toplumda karşılıklı hürmet ve kolektif sorumluluk şuuru daha güçlü olursa, bu durum muhakkak sürüş davranışlarına yansır.
– Münasebetiyle ulaşım kültürü toplumsal kültürden ayrılamaz ve ulaşım sistemleri tasarlanırken teknik, yapısal ve ulaşım boyutlarının yanı sıra psikososyal boyutların da dikkate alınması gerekir diyor uzman.
