Bu hafta politik tiyatronun teorisine bakalım, ne dersiniz? Keyifli bir seyahatle sizi 20. yüzyıldan başlayıp, günümüze getireceğim. Tiyatro en başından itibaren tabiatı gereği politik bir harekettir. İçinde direkt politik telaffuzlar barındırmadığı anlarda bile politiktir. Şöyle ki; politik tiyatro kavramsal olarak 20. yüzyılda ortaya çıkmış olsa da sanatlar içinde, kitlelerle direkt bağ kurması sebebiyle daima politik olarak varlık göstermiştir. Brezilyalı Augusto Boal, Ezilenlerin Tiyatrosu isimli yapıtına başlarken bu hususta şöyle der: “İnsanın bütün faaliyetleri politiktir ve tiyatro da bu faaliyetlerden biridir. Tiyatroyu siyasetten ayırmaya çalışanlar bizi yanıltmaya çalışmaktadırlar – ve bu politik bir tavırdır.”
Politik tiyatro kavramı birinci olarak Almanya’dan çıkar. Aslında dünyadaki gelişmelere baktığımız da bu pek de sürpriz sayılmaz. 20. yüzyıl hem iki büyük dünya savaşının olduğu müthiş bir yüz yıldır hem de bilim, sanat, edebiyat, ideoloji üzere alanlarda öncü akımların ortaya konduğu bir yüzyılıdır. Bir evvelki yüzyılda ortaya çıkan Marksizm ise politik tiyatro için belirleyici ögelerden yalnızca birisidir. Birinci Dünya Savaşı sonrası Almanya’nın yaşadığı mağlubiyetin akabinde, yıkımın yarattığı büyük siyasal, ekonomik ve toplumsal değişimler toplumda sanatla ilgili muhtaçlıkları da farklı noktalara çeker. Tiyatronun toplumla direkt bağlantı kurması sayesindeki potansiyel gücünden hareketle bir 20. yüzyıl kavramı olarak politik tiyatro Erwin Piscator tarafından ortaya koyulur ve sosyalizmin kurtarıcı tarafı tiyatro aracılığıyla savunularak halka anlatılır. Piscator şöyle der: “Eğer sanatın rastgele bir manası varsa, bunun sınıf uğraşında bir silah olarak kullanılması olduğu sonucuna ulaştık.”
Böylesine güçlü bir silah olarak kabul gören tiyatro, günümüzdeki medyanın tesir alanından farksızdır. Doğaldır ki dünyanın hiçbir yerinde ve hiçbir devrinde, gücü elinde bulunduran iktidarlar tiyatroyu büsbütün özgür bırakmazlar. Yani günümüzde tiyatronun yapayalnız bırakılması, her türlü siyasal ve ekonomik baskılarla yıldırılması tesadüf olmadığı üzere yeni de değildir. ‘‘Türkiye’de Tiyatronun Siyasal Rolü’’ kitabının muharriri Fazilet Ünal Demirci hususla alaka şöyle der:
İdeolojik bir aygıta dönme ihtimali, tiyatronun baskı altında tutulmak ve mevcut gücün sesi olmak üzere kullanılmak istenmesine neden olur. Lakin kültür siyasetlerini yeteri kadar güçlendirmeyen iktidarlar için bu yol güç olandır. O sebeple kolay olan yoldan gidilerek birçok sefer sansür düzeneğini işletirler.
Piscator politik tiyatro için birincinin “ajit-prop” ismi verilen, kitlelerin hassas yanlarını öne çıkartmayı ve harekete geçirmeyi hedefleyen sistemi kullanır. Kitleleri ihtilale hazırlamak için belgesel tiyatroyu da ekleyerek, tiyatro sanatının içine sinema ögelerini yerleştirir.
Piscator’un öğrencilerinden biri de Bertolt Brecht’tir. Brecht kendiyle özdeşleşen epik diyalektik tiyatronun ögelerini belirleyen ve tiyatroyu sosyalist nizam için bir silah olarak kullanan öteki Alman tiyatro insanıdır. İkinci Dünya Savaşı’na tanıklık eden Brecht, bilim çağının tiyatrosu diye tanımlandığı epik diyalektik tiyatro ile toplumbilim ve beşerler ortası bağlantıları maddeci bir karşılaştırmayla ele alan tiyatronun kurucusudur. Epik diyalektik tiyatro insan alakalarının nedenselliğiyle uğraşır ve gerçek olarak sunulana kuşkuyla, sorularla, farklı bakış açılarıyla tekrar düşünülmesinin gerekliliğini savunur. Dramatik tiyatroda sahnede gördükleriyle özdeşlik kuran, bunları onaylayan seyircinin yerine karşı telaffuzlar geliştiren bir seyirciyi maksatlar. Brecht ve tiyatrosuna farklı bir alan açmak istediğimden bu başlığı haftaya bırakarak başlangıçta vadettiğim seyahate devam edelim isterim.
Bertolt Brecht, Erwin Piscator
Politik tiyatro sol görüşe ilişkin bir tiyatrodur. Tiyatroda sosyalist, liberal ya da faşist siyasi yaklaşımların bulunmasına karşın, politik tiyatro sadece sisteme tenkit getiren, demokrat, sol ve sosyalist tiyatroları imleyecek formda kullanılagelmiştir. Bu yanıyla Marksizm ve Marksist estetik kavramlarını bilmek bu okumaları yaparken yararlı olacaktır. Hayır öbür bir hafta da bundan bahsetmeyeceğim, meraklısı için çok sayıda kaynak mevcut. Ancak Brecht haftamızda tahminen biraz sınıf uğraşından bahsedebilirim.
Dünya değişir, muhtaçlıklar farklılaşır ve klasik tarifiyle politik tiyatro 20. yüzyılın sonuna yanlışsız tesirini yitirirken, tiyatronun içerik ve sahneleme ismine arayışları hiç bitmez. Antonin Artaud ile “Vahşet Tiyatrosu-1930lar”, Eugene Ionesco ve Samuel Beckett öncülüğünde “Absürd Tiyatro-1950ler”, Jerzy Grotowski ile “Yoksul Tiyatro-1960lar”, Peter Brook ile “Dolaysız Tiyatro-1960lar”, Augusto Boal ile “Ezilenlerin Tiyatrosu-1970ler” bu arayışlara örneklerdir. Hazır tiyatro döneminin sonuna gelirken yaz uzunluğu size az evvel ismini geçirdiğim tiyatro insanlarından ve tiyatro anlayışlarından bahsedebilirim. Ne dersiniz, okumak hoşunuza masraf mi?
19. yüzyılın birinci yarısından başlayarak endüstrileşme ve 20. yüzyıldaki büyük savaşların toplumda yarattığı tesirler tiyatro sanatını değişime zorlamıştır. 1960’lara gelindiğinde toplumdaki değişen talepler tiyatronun da telaffuzlarını tesirler. Tiyatronun ana sorunları toplumdaki özgürlük, eşitlik talepleri ve savaş zıtlıkları ile değişir. Bu değişen öz, biçimde de farklılıklar gerektirir. Seyirci sokak tiyatrosu, görünmez tiyatro, forum tiyatrosu ve happening’lerle binaları aşan, öteki bir yapıda politik bir söylemi olan tiyatroyla tekrar tanışır, barışır.
Günümüze gelindiğinde ise artan kitle bağlantı araçları, süratle gelişen teknoloji ve internet dünyasıyla birlikte tiyatro sanatı kitleler karşısında cazibesini vakit zaman yitirse de sanatçı seyircisini tiyatroyla birleştirmenin deneysel yollarını aramayı sürdürür. İçinde bulunduğumuz 21. yüzyılda değişmeyen gelir dağılımı eşitsizliği ve savaş gerçeği dışında, toplumsal cinsiyet eşitliği talebi, bayan hareketleri, feminist telaffuzlar, artan şiddet olayları, azınlık hakları, sistemsiz göçlerin ve farklı sebeplerle yerinden edilmelerin yarattığı toplumsal sıkıntılar, ırkçılık, çok dincilik, terörizm, iklim krizi, LGBTİ+ (lezbiyen, gey, biseksüel, trans, interseks ve öbür cinsel yönelimler) talepleri üzere ferdî ya da toplumsal istekler sanat ve hasebiyle tiyatroyu çok ağır olarak tesiri altına alır. Bu varlıklı mevzu içeriği tek tek şahısların ya da birçok vakit “öteki” ilan edilen kümelerin tertibe itirazıdır. Ve her itiraz gerçektir ve apaçık politiktir.
Bu yoğunlukta bir parçalanmışlığın olduğu dünyayı tiyatro sahnesinde anlatabilmenin konvansiyonel yani alışılagelmiş tiyatroyla sınırlanmış çerçevesi yetersiz kalmakta ve postdramatik tiyatronun yolu açılmaktadır. 21. yüzyıl metni neredeyse ortadan kaldıran, sahnelemeyi öne çıkaran, hiyerarşiler üstü, modüllü yapısıyla, ferdî tecrübeleri önemseyen postdramatik tiyatro, seyircisini mana üretirken zorlayan performanslarla biçimsel olarak çok farklı yerlere evrilir. ‘‘Az evvel biz ne seyrettik?’’ dedirten, seyirciyi konforlu alanından çıkartan bu çeşit epeyce zorlayıcıdır. Konuşulan lisanın yerine çok sayıda gösterge kullanarak sahneleme metni oluşturan postdramatik tiyatro, son alımlayıcısı olan seyirciyle tekrar farklı metinler oluşturma gücüne sahiptir. Metinlerarasılık ve türlerarasılık sık kullanıldığı için bu tiyatronun seyircisi entelektüel açıdan daha geniş ve farklı okuryazarlıklara sahip olması beklenen bir sınıftır. Bu üretim pratiğiyle postdramatik tiyatro, seyircisini seçen bir tiyatrodur.
21. yüzyılda politik olanın mana değişikliklerini ve postdramatik tiyatronun yeni politik telaffuzları nasıl sahnelediğini araştırmak, günümüz tiyatrosunun dinamiklerini anlamak açısından bedelli. Tiyatro sanatı ve toplumsal olaylar ortasındaki ilgiyi düşünerek, tiyatronun politik bir araç olarak nasıl evrildiğini anlatmak için bu hafta size yüksek lisans tezimden alıntılar yaptım. Tiyatro dönemi da kapanmaya yaklaşmışken, orta ara bu türlü haftalar yapabiliriz. Şimdiden haftaya Brecht’tin kelamını verdim bile. “En güzel tiyatro gerçeğin kendisidir.” diyen Piscator ile hepimize mutlu hafta sonları diliyorum.
