Sosyal güvenlik, yalnızca bir kurum ismi değil, anayasal bir teminattır. Her yurttaşın doğuştan sahip olduğu haklarla irtibatlıdır. Bu sistemin temel maksadı, vatandaşları hastalık, yaşlılık, işsizlik, analık, malullük ve mevt üzere risklere karşı korumaktır. Fakat sistemin bir öteki temel desteği daha vardır: Kayıtlılık. Yani sigortalı olmak.
Sigortalı çalışmak, bireyin yalnızca maaşını değil, geleceğini de teminat altına alır. Emeklilik hakkı, sıhhat hizmeti, doğum borçlanması, işsizlik maaşı, iş kazası tazminatı, dul-yetim aylığı, kıdem tazminatı, ihbar mühleti, doğum ve süt müsaadesi üzere hakların tamamı sırf sigortalı çalışanlar için mümkündür. Yani emekçinin ismi, sistemde varsa vardır. Yoksa, yok sayılır.
KAYIT DIŞI İSTİHDAM NEDİR?
Kayıt dışı istihdam; çalışanın SGK’ya bildirilmemesi, sigorta primlerinin yatırılmaması, çalışma müddetinin gizlenmesi ya da eksik gösterilmesi üzere uygulamaların bütününe verilen isimdir. Bu durum çoğunlukla düşük maaş, iş güvencesizliği ve emeklilikten mahrumiyetle sonuçlanır. Kimi vakit patronun bilerek uyguladığı bir siyasettir, kimi vakit da çalışanın çaresizliğine dayanan bir suskunluk.
Kayıt dışı istihdam, görünüşte “geçici bir çözüm” üzere sunulsa da aslında hem çalışana hem de ülke iktisadına uzun vadede büyük ziyanlar verir. Devlet vergi ve prim gelirinden yoksun kalır, emekçi toplumsal haklarından. Ve en kıymetlisi: Adalet kaybolur.
SESSİZ BİR KRİZ: MİLYONLARCA PERSONEL YOK HÜKMÜNDE
Türkiye’de hala milyonlarca insan sigortasız çalıştırılıyor. Bilhassa inşaat, dokuma, tarım, mesken hizmetleri, küçük esnaf yan işleri ve birtakım özel güvenlik bölümlerinde bu oran yüzde 40’lara kadar çıkabiliyor. Gençler, bayanlar ve göçmenler kayıt dışı çalışmanın en kırılgan kısmını oluşturuyor.
Bu beşerler sistemde yok. E-Devlet’te çalışma görünmüyor, SGK’da prim yok, hastaneye gittiğinde “sigortasız” uyarısı alıyor. İş kazası geçirdiğinde patron “bizde çalışmıyor” diyor. Öldüğünde gerisinde kalan eş ve çocuklar için ne dul aylığı var ne de yetim maaşı.
İşte kayıt dışı istihdam, bu kadar derin ve acımasız bir adaletsizliktir.
NEDEN KATLANILIYOR?
“İşsiz kalmaktan korkuyorum”, “sigortalı yapmam diyen çok patron var”, “zaten emekliyim, ikinci sigortaya gerek yok”, “asgari fiyatın üstünden maaş alıyorum lakin primim düşükten yatıyor, sesimi çıkaramıyorum” üzere sözler ne yazık ki alanda çok duyduğumuz sözlerdir.
Birçok çalışan, kayıt dışına mahkûm edilmekle istekli olmak ortasındaki ince çizgide yaşar. Lakin şu unutulmamalı: Haklar ertelenirse değil, talep edilirse kazanılır. Kayıt dışılığı olağanlaştırmak, adaletsizliğe ortak olmaktır.
SİGORTASIZ ÇALIŞMANIN GÖRÜNMEYEN ZARARLARI
Bir emekçi bugün sigortasız çalışarak kısa vadede birkaç kuruş fazla kazanıyor üzere düşünebilir. Fakat uzun vadede kaybettiği şeyler birikerek devasa hale gelir:
Emeklilik müddeti uzar, bazen hiç emekli olamaz.
Doğum borçlanması yapamaz, askerlik borçlanmasından faydalanamaz.
İşsizlik maaşı, kısa çalışma ödeneği, pandemi yardımı üzere dayanaklardan faydalanamaz.
Hastanede muayene fiyatı öder, ileri tedavilere erişemez.
İş kazası geçirse, patron sorumluluk kabul etmez, sigortasızlık nedeniyle tazminat talep edemez.
Ölüm halinde ailesi toplumsal güvenlikten hiçbir hak talep edemez.
Bu liste uzar sarfiyat. Kayıt dışı çalışma bir tercih değil, bir tuzaktır. Ve bu tuzaktan çıkmanın birinci adımı, bilgi sahibi olmaktır.
NE YAPMALI? HAK ARAMANIN YOLLARI
Sigortasız çalıştırılan bir çalışanın çaresiz olduğu hakikat değildir. Kanunlar emekçiyi korur. Lakin bu müdafaanın devreye girmesi için çalışanın harekete geçmesi gerekir:
Çalıştığı müddet boyunca SGK’ya hiç bildirilmemişse, 5 yıl içinde Hizmet Tespiti Davası açabilir.
ALO 170 çizgisi ya da CİMER üzerinden SGK’ya isimsiz biçimde şikâyette bulunabilir.
İş kazası geçirmişse, sigortasız olsa dahi patrona karşı tazminat davası açabilir.
Çalışma dokümanları, şahit beyanları, fiyat dekontları, WhatsApp bildirileri, kamera kayıtları üzere her türlü kanıt, bu davalarda geçerli sayılır.
Sigortasızlık bir hatadır. Bu suça karşı sessizlik de suça iştiraktir. Hakkını arayan personel, yalnız değildir.
Kayıt dışı istihdamla uğraş yalnızca emekçinin sırtına yüklenemez. Devletin bu mevzuda tesirli adımlar atması koşuldur:
Denetim takımlarının sayısı artırılmalı, sürpriz kontroller yaygınlaştırılmalıdır.
Ev hizmetlerinde çalışan bayanlar, süreksiz çalışanlar, mevsimlik tarım personelleri üzere kısımlara yönelik özel müdafaa programları oluşturulmalıdır.
Kayıtlı patrona müspet teşvikler verilmeli, kayıt dışı çalıştıranlar teşviklerden menedilmelidir.
Mahkemelerin hizmet tespiti davalarında kanıt kabulü esnekleştirilmeli, yargılama mühleti hızlandırılmalıdır.
Toplumun bu bahiste bilinçlenmesi için kamu spotları ve kampanyalar yürütülmelidir.
Kayıt dışılıkla uğraş, yalnızca SGK’nın değil; Adalet Bakanlığı’nın ve kamu vicdanının ortak misyonudur.
HAK TALEP ETMEK AYIP DEĞİL, HAKTIR
Bu yazıyı okuyan her emekçiye sesleniyorum: Sigortasız çalışıyorsan yalnız değilsin. Hakkın var, hakkını aramalısın. Sessiz kalma. Unutma, bugün sustuğun şey, yarın seni bulur.
Ve bu çağrıyı tüm patronlara de yapıyorum: Sigortasız çalıştırdığınız her emekçi için yalnızca para cezası değil, vicdan borcu da biriktiriyorsunuz. Unutmayın, hiçbir kâr, bir insanın geleceğini çalmak kadar değerli değildir.
Türkiye’nin geleceği kayıtlı istihdamdadır. Güçlü iktisat, adil toplum ve sağlıklı devlet lakin sigortalı çalışanların emeğiyle mümkündür.
Sözüm açık, çağrım nettir:
İşçinin ismi yoksa, o toplumun vicdanı eksiktir.
İşçinin kaydı yoksa, o ülkenin hukuku yarımdır.
İşçinin garantisi yoksa, o memleketin adaleti sakattır.
Bir devletin büyüklüğü, inşaatlarının yüksekliğiyle değil, emekçisinin sigortalı olup olmadığıyla ölçülür.
Kayıt dışına sessiz kalan bir toplum, geleceğini karanlığa teslim etmiş demektir.
Şimdi susarsak, yarın kimse konuşamayacak.
O yüzden bugün, burada ve daima birlikte yüksek sesle söyleyelim:
“Sigortasız çalışmak yazgı değil, terk edilmişliktir.”
Bu sistemi değiştirmek bizim elimizde.
Hepinize sağlıklı ve toplumsal garantili bir hayat diliyorum.
Kıymetli okuyucularım, sizlerde soru, görüş ve teklifleriniz ile yaşadığınız mağduriyeti [email protected] mail adresime yazabilirsiniz.
