Son hız yoksullaşan bir halkın tiyatrosu kaçınılmaz olarak fakir oluyor. Düşük bütçeli, sandalye dekorlu, spot ışıklı, gündelik kıyafetli, az oyunculu, kolay turne yapabilen oyunların fazlalığı tesadüf değil. Fakat bugün anlatacağım tiyatro anlayışının ortaya çıkmasındaki temel ideoloji bu fakirlik halinden öbür sebeplere dayanıyor. Bugünün dijital imkanlarıyla uzak yakın ilgisi olmayan, en büyük korkusu televizyona ve sinemaya yenik düşmek olan 1960’ların tiyatrosu, kendine çıkış yolları arar. Bir tiyatro salonunda gözlerinizin önüne hiçbir dekor, görkemli kostüm ya da ışık oyunu gelmediğini düşünün. Sahnede sadece bir oyuncu… Ne fon müziği var ne de süslü bir fon perdesi. Gerçi bizim için bunu hayal etmek çok güç değil, repertuvarın yarısı neredeyse bu türlü. Neyse yalnızca insan sesi, nefesin ritmi ve vücudun sonlarını zorlayan hareketler, seyirci ise sadece izleyici değil, adeta merasimin davetlisi… İşte bu radikal yalınlığın ismi Yoksul Tiyatro. Onun yaratıcısı ise tiyatro tarihinde öbür bir devrimci, Jerzy Grotowski.
Jerzy Grotowski1933’te Polonya’da doğan Grotowski’nin çocukluğu, II. Dünya Savaşı’nın ağır şartları altında geçer. Babasının savaş sırasında aileyi terk etmesi, annesi ve kardeşiyle hayatta kalma gayreti, ona erken yaşta insan ruhunun kırılganlığına ve direncine dair derin bir sezgi kazandırır. Büyük yıkımlar, kayıplar, savaşlar hayatta kalan insanlık üzerinde tamir edilmesi güç hasarlar bırakıyor.
Grotowski, Krakow’da Yüksek Tiyatro Okulu’nda başladığı eğitimine Moskova’da Stanislavski’nin ruhsal gerçekçiliğini, Meyerhold’un vücut disiplini odaklı biyomekaniğini öğrenerek devam eder. Size bu ismi geçen tiyatro insanlarından da sonraki haftalarda bahsedeceğim elbette. Şimdilik yalnızca isimlerini anmakla yetinelim. Grotowski kaynaklar tiyatrosu periyodunda trans kültürel tecrübeler için Haiti’den Bengal’e, Nijerya’dan Meksika’ya arkaik ritüellerin hâlâ yaşadığı coğrafyalara araştırma seyahatleri düzenler. Tekrar “Araç Olarak Sanat” evresinde Afro-Karaip kökenli eski ritüel müziklerinden yola çıkarak oyuncunun fizikselliği ve güç transferleri üzerine çalışır. Kültürel çeşitliliğe değer veren sanatçı geliştirdiği tiyatro anlayışında hem Doğu’nun disiplinini hem Batı’nın oyunculuk tekniklerini birleştirir.
1960’ların başında Grotowski, tiyatronun kendi kimliğini yitirmekte olduğunu düşünür. Ona nazaran: ‘‘tiyatro, görselliğin kölesi olmuştur.’’ Direktör, eleştirmen, oyuncu ve eğitmen olan Grotowski büyük yapımların, teknik efektler ve ihtişamlı dekorların, tiyatroyu sinemanın ucuz bir taklidine dönüştürdüğünü, oyunculuğun ikinci plana itildiğini düşünür. Samimiyet yok olduğundan, seyirci, canlı bir ritüelin modülü olmak yerine, edilgen bir şov tüketicisine indirgenir.
Grotowski bu şartlara karşı bir manifesto niteliğinde “Yoksul Tiyatro” fikrini ortaya koyar. Fazlalıkları atmak, tiyatroyu özüne indirgemek, yani sadece oyuncu ile seyircinin buluştuğu o canlı, tek seferlik anı yaratmak onun estetik gayesi olur.
“Tiyatro, insanın beşerle müsabakasıdır. Gerisi sadece süstür.” diyen Grotowski, tiyatroyu sanatın öteki kısımlarının gölgesinde konumlandıran her türlü anlayışa itiraz eder. Ona nazaran tiyatro, seyirciyle doğrudan bir yüzleşme alanıdır; bir metnin ya da dekorun ötesinde, insanın beşere “çıplak” biçimde dokunduğu ritüel bir tecrübedir.
1960’ta kurduğu Laboratuvar Tiyatrosu, Grotowski’nin niyetlerini hayata geçirdiği alan olur, dünya tiyatrosunda eşine az rastlanır bir deneysel merkez hâline gelir. Laboratuvar Tiyatrosu’nun repertuvarında, Wyspianski’nin “Akropolis”i, Slowacki’nin “Kordian”ı ve başyapıt sayılan “Apocalypsis cum Figuris” yer aldı. Bu imaller, dekor ve kostüm bakımından neredeyse çıplak, oyunculuk açısından ise fevkalâde yoğunlukta performanslardır.
Yoksul Tiyatro’nun en parlak devri 1960-1970 ortasındaki kısa bir süreyi kapsasa da tiyatronun hudutlarını zorlamak isteyen pek çok sanatkara ilham kaynağı olmuştur. Grotowski’nin öğrencilerinden Eugenio Barba, Danimarka’da Odin Teatret’i kurarak metotları Avrupa’dan Latin Amerika’ya taşırken, Peter Brook, “Boş Alan” (Empty Space) kuramında Grotowski’den aldığı ilhamı açıkça lisana getirir. Fakir tiyatronun tesiri performans sanatı, fizikî tiyatro, yere has tiyatro ve oyuncu eğitimi alanlarında da devam eder.
Günümüzde Grotowski’nin mirasını Robert Wilson’ın işlerinde minimalist estetik ve oyuncu vücudunun anlatı aracı olarak kullanılmasında, Ariane Mnouchkine’nin kurucusu olduğu Theatre du Soleil’in kolektif yaratım, ritüel atmosfer ve seyirci-oyuncu iç içeliğinde ya da Romeo Castellucci’nin fazlalıklardan arınmış, sembol yoğunluğu yüksek görsel dramaturjisinde gördüğümüzü söylemek fazla olmaz. Bu deha isimlerin yaratıcı estetiklerinin olanaksızlıktan değil, metinlerarasılık ve türlerarasılık açısından çok varlıklı bir kültürel alt yapıya sahip olmalarından kaynaklandığının notunu düşmeden edemeyeceğim. Yoksa Amerikalı Wilson da İtalyan Castellucci de muazzam bütçelere sahip işlere imza atmaktan geri durmuyorlar.
Grotowski, tiyatroyu zenginleştirmeyip onu sadeleştirmiştir. Türk tiyatrosundaki sadeleşmenin altında ise ekonomik sebepler dışında, zayıf metinler, her işten manaya isteği fakat bunun aruzunun ötesine geçememesi, kâfi kültürel alt yapının ya da dünyayı manaya yetisinin olmayışı da yatıyor. Bu ortada varsıl tiyatronun da misal zafiyetleri taşıdığını ve yalnızca parayla yeterli sanat yapılamadığını da çok sayıda örnekle, yüksek bilet fiyatları ödeyip görüyoruz. Dilerim toplumun her katmanını saran yozlaşma tiyatroyu da büsbütün tesiri altına almadan hak ettiği yeri bulur. Âlâ hafta sonları.
