Bugün 8 Mart, Dünya İşçi Bayanlar Günü. Bayan şiddetinin ve cinayetlerinin önüne geçilemeyen; bayanın sokaktan, işten, okuldan meskene hakikat zıt tarafta itelendiği, konutta olanın hor görüldüğü 2025’in, 8 Mart’ında, meydanlar yine barikatlarla ve kolluk güçleriyle bayanlardan korunacak. Bayanlardan korkmayın. Tam da bugün için size olağanüstü bir oyun seçtim. Sevgi Soysal Yaşamakta Israr Ediyor. Boğaziçi Şov Sanatları Topluluğu (BGST) tarafından sahnelenen bu tiyatro oyunu ile hem bir müellifin hayatına ve hem de Türkiye’nin bir devrine tanıklık edeceğiz. Cumhuriyet tarihinin 25. ve 50. yıllarına bakarken, askeri darbelerin memlekete ve evlatlarına neler ettiğini yine hatırlayacağız.
Anlatmak istediklerimin çok olması bahtınız mı, şansızlığınız mı okudukça siz karar vereceksiniz. Sevgi Soysal, edebiyat yapıtlarının yanında yaşantısıyla da çok özel bir isim. Sevgi Soysal, bayan kimliği, özgürlük ve siyasi baskılar ortasında sıkışan bireyin gayretini önemsediği kadar toplumsal problemleri de kıssa ve romanlarının atmosferine ustalıkla yerleştirir. 1936 yılında doğan Soysal’ın çocukluğu, periyodun entelektüel atmosferinde geçer. Annesinin Alman, babasının Selanik göçmeni oluşu, altı kardeş oluşları onu çokdilli ve çokkültürlü bir hayatın içinde zenginleştirir.
BGST, Zabel isimli oyunuyla, 1936’ya kadar getirdiği Türkiye’nin siyasal ve toplumsal hayatının tarihî devamlılığını, Sevgi Soysal Yaşamakta Israr Ediyor oyunu ile bu sefer 1976’ya kadar taşıyor. Oyunun ismi, muharririn Tante Rosa kitabındaki hikayelerden birinin isminden esinlenerek konulmuş. Belgesel nitelikleri görüntü arka ile epeyce muvaffakiyetle kolajlanmış oyunun metnini, BGST grubunun üyelerinden His Dalyanoğlu yazmış. Oyuncu olarak sahnede izlemeye doyamadığımız Dalyanoğlu, birebir vakitte bu projenin dizayncısı, imal koordinatörü ve kostümlerin dizaynında da Büşra Karpuz ve Nilgün Ilgıcıoğlu ile birlikte çalışmış. Ona oyunun omurgası desem yanlış olmaz. Kollektif bayan çalışması olan oyunun yönetmeni de yeniden grubun kıdemlilerinden Aysel Yıldırım. Oyuna ilişkin ayrıntılara girdikçe, Yıldırım’ın büyük bütçelere gerek duymadan, rejisi ile kurduğu dünyadaki incelikleri paylaşacağım. Hazır başlamışken oyunun künyesine devam edeyim. Sahne tasarımı Ali Dur’a ilişkin. Oyuncular Banu Açıkdeniz, Burcu İsra Kanbakoğlu, His Dalyanoğlu, Nihal Albayrak ve Zeynep Okan. Ses tasarımı ve müzik Beril Sarıaltun’a ilişkin. Oyunun akıcı koreografisi oyuncu Banu Açıkdeniz’e ilişkin. Görüntü arka çalışması için Soysal’ın kızı Funda Soysal’ın arşivinden yararlanılarak oluşturulan kolaj dizaynın yaratıcısı Kenan Özcan. Oyun 2024 yılında Direklerarası Seyirci Ödüllerinde “Tableau (Tablo) Oyun” ve Üstün Akmen Tiyatro Ödüllerinde “Yılın Takım Oyunu” kategorilerinde mükafata layık görülmüş. BGST’nin sağlam bir toplumsal cinsiyet dramaturjisi süzgecinden geçirip sahneledikleri evvelki oyunları üzere bu oyunları da feminist tiyatro janrını devam ettiriyor. Yıllardır kollektif çalışmalarıyla bilinen BGST topluluğu sahnede bu avantajlarını çok âlâ kullanıyor.
Tekrar Sevgi Soysal’ın hayatına dönelim isterseniz. Sevgi göğüs kanseri nedeniyle öldüğünde yalnızca 40 yaşındadır. Bu kısa ömre dört roman, üç kıssa, iki anı kitabının yanı sıra oyun çevirileri sığdırır. Ayrıyeten iki darbe, iki cezaevi süreci, üç evlilik, üç çocuk da yine bu 40 yıllık hayatın içindedir. TRT’ye programlar yapan Soysal, misyonundan kovulduğu müddette kurumdan ödül bile alır. Değişik memleketiz. Sevgi Soysal’ın edebiyat lisanı, periyodun öteki müelliflerinden farklı olarak daha ironik, daha mizahi ve daha yavuzdur. Bayan kimliği, özgürlük, kişisellik üzere kavramları işlerken, toplumun yerleşik sistemine meydan okuyan bir anlatım benimser. Kimi vakit ironik bir lisanla, kimi vakit ise sert bir gerçekçilikle okuyucusunu sarsmayı başarır. Onun metinlerinde, bayanlar sırf edilgen figürler değil, kendi hayatlarını sorgulayan ve değiştirmek isteyen bireylerdir. Biraz kendisi, biraz etrafı, biraz hayal ettikleridir.
Soysal’ın 40. yaş gününde, kanser tedavisi için bulunduğu Londra’da, kitaplarındaki kurgu bayan karakterlerinin ona eşlik etmesi fikri çok etkileyici. Beyazlar içindeki bu bayanlar müellifin Tante Rosa, Yürümek, Şafak, Yıldırım Bölge Bayanlar Koğuşu ve Yenişehir’de Bir Öğlen Vakti yapıtlarından çıkan ve epizotik her anlatımın sonunda ölen bayanlardır. Pandora’nın Kutusu üzere ona gelen paketten çıkan kitaplarından ortaya saçılmış bayanlar, oyun boyunca Sevgi’nin çocukluktan, ergenliğe, yetişkinliğe kız kardeşlik yaptığı yol arkadaşları olurlar. BGST’nin, Zabel oyununda olduğu üzere bayan kahramanımızın toplumsal, politik hayatını gülmecesini eksik etmeden, şık bir anlatımla, arabesk bir acıya bulanmadan seyrederken, ülkenin siyasi tarihinin müsaadeden ilerleriz. Hem hislere hem akla hitap eden bu istikrar övgüye paha. Soysal’ın ses kayıtları, fotoğraflarının yanı sıra gazete kupürleri sahne geçişlerinde epeyce muvaffakiyetle çalışılmış bir kolajla aktarılıyor. Oyunun sonunda ortak birkaç his ve fikir kaçınılmaz olarak insanın içini acıtıyor. Epey çaba, tutukluluk, azap, vefat kendi çocuklarını yutan bir devin, darbelerin önünde duramamıştır. Periyodun siyasi hareketliliğine sessiz kalmanın mümkün olmadığı periyotlarda hem ülkenin evlatları bunlarla meşgul olmaya zorlanmış hem de bu meşguliyet cezasız bırakılmamıştır. Sevgi 1972 yılında Uzman Çayan ve arkadaşlarının Kızıldere’de öldürüldüğü haberini koğuştaki arkadaşlarıyla öğrenir. Koğuşta Türkiye İşçi Partisi’nin eski lideri Behice Boran ve Türkiye Halk Kurtuluş Ordusu’nun kurucularından Gülay Özdeş üzere sosyalist hareketin önde gelen isimleri vardır. Bu sırada Deniz Gezmiş ve arkadaşları da hapishanede, açlık grevindedir. Bu türlü bir atmosferde muharririn birinci romanı Yürümek, 1970 yılında yayımlanır. Bayan erkek alakalarına odaklanan, bayan ve erkek olmanın toplumsal dayatmalarına dikkat çeken bu roman, yayımlanmasından bir yıl sonra müstehcenlik gerekçesiyle toplatılır. Tıpkı yıl Sevgi Soysal, TRT’deki misyonundan ayrılmak durumunda kalır. Soysal’ın birinci tutukluluğu taşıdığı nüfus cüzdanında eşinin soyadının belirtilmemesinden kaynaklanır ve bu sebepten Yıldırım Bölge Bayanlar Koğuşu’nda yirmi yedi gün yatar. Tahliyesinden kısa bir mühlet sonra, bu kere orduya hakaret savıyla sekiz ay daha birebir cezaevinde karar giyer. Adana’ya siyasi sürgün olarak gönderilir, atmış beş gün orada kalır.
Hakimin sorgu sorasında Sevgi’ye mesleğini sormasının akabinde ‘‘yazar’’ yanıtını vermesine karşın kayıtlara ‘‘ev hanımı’’ olarak geçirmesi, devrin bayana bakışına bir örnektir. Bu türlü bir iklimde bayan olmak direniş için iki kat zordur. Geçmişe dönük tüm sol hareketin ve politik aktivizmin erkek anlatılarından sıyrılıp, erkekleşmemiş bir bayanın anlatısının belgesel-oyun formunda tekrar hatırlatılması epeyce kıymetli. Sevgi karakterinin kendiyle ilgili kalışı, örgütlere uzaklıklı haline karşılık, oyunun ikinci yarısında seçilmiş kıssaların sol siyasetle ilgili oluşu onu gereğince politikleştirmiş. Oyun boyunca Işıltı Dergisi, Yenişehir burjuvazisi, Kıbrıs Harekâtı, İmroz günleri, TRT Radyo, 12 Mart Muhtırası, Mamak Cezaevi, Deniz’ler, Mahir’ler, Kızıldere… hafızamızda birçok yere ulaşır. Hüzünlenir, gülümser, acır geri geliriz. Mesela şahsî kıssamda İmroz epizotunun beni götürdüğü yerden dönmem biraz vakit aldı.
Oyunun kurgusunun başarılı yanlarından biri de güya Sevgi gerçek öteki bayanlar hayaldir. Meğer oyunun tamamı kurmacadır. Belgesel niteliğinde olsa bile müellifin dünyasından bir Sevgi Soysal seyrederiz. Ben kitaplarından sevdiğim bu bayanı sahnede bir defa daha sevmeye asla itiraz etmem. Oyun Soysal ile birlikte etrafındaki bayanlara ve tüm bayan sıkıntılarına ses oluyor. Devam eden hayatın işçisi olmak bayanları birbirine bağlamakta. Sevgi Soysal’ın dediği ve oyunun başında kendi sesinden duyduğumuz üzere: “Londra’da, Ankara’da, İstanbul’da ya da Zap Suyu’nun yanı başında, nerede olursa olsun bayanları birbirine ortak eden tek bir şey vardır: Hayat. Sürmekte ve sürecek olan hayatın tartışılmaz işçisi olmak.”
Yıldırım’ın rejisinde minimal dekor, aksesuar kullanımı dikkat cazibeli. Oyun dikey olarak yerleştirilmiş bir yatak görseliyle başlıyor. Tahtadan paravanların oyun boyunca oyuncular tarafından açılması ve kapanmasıyla sahne değişiyor. Dikey konumda sahne ortasında duran yatağın çarşaf kısmı ise belirli aralıklarla yansıtılan görüntü arka şovlarıyla hem biçim hem içerik olarak oyunu derinleşiyor. Culture CIVIC’in dayanağıyla üretilen görüntüler oyuna dinamizm katarken, oyuncuların kostüm değişimi için onlara vakit tanıyor. Seyir kesintiye uğramadan ve tarihi izleğin peşinde öteki öyküye rahatlıkla geçiliyor. Koreografi ve müzik oyuna kıymetli katkı sağlıyor. Oyuncuların farklı lisan ya da şivelerle konuşmaları BGST’nin kültürel zenginliğinin kıymetli bir kesimi. BGST, 1995 yılında Boğaziçi Üniversitesi mezunları tarafından kurulmuş, İstanbul merkezli bir sanat topluluğu. Topluluk, dans, müzik, tiyatro, yayıncılık ve müzik yapımcılığı üzere alanlarda faaliyet gösteriyorlar. BGST, sanatsal faaliyetlerine üniversite bünyesindeki öğrenci kulüplerinde başlamış ve mezuniyet sonrasında bu çalışmaları profesyonel bir yapıya dönüştürmüş.
Oyunun birinci perdesinin temposu ikiye nazaran yavaş olsa da benim şikâyetim olmadı. Sevgi Soysal’ı çocukluğundan 40 yaşına kadar Zeynep Okan canlandırırken, sahnedeki başka dört oyuncu çok sayıda karaktere ustalıkla değiştiler, dönüştüler. Oyunculuklardaki üslup birlikteliği kollektif çalışmanın meyvelerindendi. Her epizotun sonunda hayattan ayrılan bu ruhlar, zati kurmaca oldukları dünyada, kanserin son evresindeki Soysal’ı, 40. Yaş gününde, Londra’da sarıp sarmaladılar. Oyundaki portakal, seyircilerin ağzında sulanma ve acılık bıraktı. Çocukluk öyküsünde tahta göğüslü olduğu için göğüslerinin olduğu yere portakal koyan Sevgi, ne gam ki göğüs kanseri olur. Bu kanser göğüste portakal kabuğu görüntüsü yaratır diye de tanımlanır. Ve Sevgi Londra’da portakalı dilimler, edebiyat kahramanlarına acısını hisse eder. Göğsünden biyopsi alınmak üzere uyutulan Sevgi, uyandığında tamamı alınan göğsünün hesabını sorar. Afişte de kendine yer bulan bu portakal leitmotifini çok sevdim. Kanser bir gayrettir. Göğüs kanseri, sekiz bayandan birinde görülen, en yaygın bayan kanserlerindendir. Tertipli taramalarla erken tanınabilen ve tedavisi mümkün olan bu kanseri yaşamış kaç bayan oyunu seyrederken diğer hüzünlere ya da dehşetlere kapıldı bilmiyorum. Bu ortada özel bir not, ben oyunu şahane bir seyirci kümesiyle seyrettim. İstanbul Tabip Odası, 8 Mart Dünya İşçi Bayanlar günü için oyundan toplu bilet almış ve bayan doktorlarla, sıhhat çalışanlarıyla bu oyunda buluşmuştu.
Oyun Cumhuriyet’in birinci 50 yılında bayanın toplumda sırf anne yahut eş olarak, erkeğe ilişkin olarak hayata tutunabildiğini, toplumsal rollerin sonlarından taştığı an cezalandırıldığını ancak tüm patriarkal zorlamalara ve zorbalıklara karşın uğraştan vazgeçmediğini gösteriyor. Biz Cumhuriyet’in 100. yılını geride bırakmış bir jenerasyon olarak oyunu seyrederken bu telaffuzların pek de değişmediği bir Türkiye’de bayanlar açısından nelerin uyguna gittiğini sorgulamak zorundayız. Bugün 8 Mart. Meydanlar kadar, akıllar, kalpler bayanların taleplerine kapalı, duyarsız. Umut daima olmalı, akıl daima çalışmalı. Eşit ömür hakkı talebiyle biz bayanlar sesimizi duyurmaya devam edeceğiz, günümüz kutlu olsun. Âlâ hafta sonları.
